O‘ZBEKLARNING MILLIY MAROSIM VA AN’ANALARI
Annotasiya.Mazkur maqolada o’zbek xalqining milliy marosimkari elshuoslik nuqtai nazaridan tahlil qilingan. Muallif o’zbeklarning jamoaviy turmush tarzi, mahalla va jamoa bilan bog’liq milliy an’analari ilmiy asosda yoritib bergan. Qolaversa, xalq taqvimi bilan bog’liq qadriyatlar, jumladan, “Navro’z”, “Sumalak sayli”, “Lola sayli”, “Boychechak sayli”, “Qizil gul sayli”, Mehrjon sayli” kabi xalq sayllari bilan birga tabiat, makon va zamon, non, suv va tabiat bilan bog’liq qadriyatlar tizimi tahlil qilingan.
Shuningdek, ozbeklarning oilaviy marosimlarida muhim o’rin tutgan tug’ilish, nikoh va motam bilan bog’liq an’analar etnogragik materiallar asosida nomoddiy madaniyat ob’yekti sifatida tadqiq qilingan.
Kalit so’z va iboralar. O’zbeklar, millat, mentalitet, marosim, bayram, urf-odatlar, an’analar, qadriyatlar, mahalla, oila, Navro’z, Gul sayllari, “Lola sayli”, “Sumalak sayli”, non va suv bilan bog’liq qadriyatlar.
Jamiyat taraqqiyoti tufayli milliy marosimlar va urf-odatlar ham o’zgarib, ularning ayrimlari amaliyotdan chiqib unitilgan. Turmushga, zamonga harab, yangi-yangi urf-odatlar va marosimlar kirib, takomillashib borgan. Xalqchil urf-odatlar va marosimlar zamonlar osha davr sinovlariga bardosh berib, ajdodlardan avlodlarga o’tib kelmoqda. Qolaversa, asrlar davomida bir makonda aralash yashab kelgan xalqlarning an’analar va urf-odatlarida o’xshashliklar ko’p. Turli tarixiy davrlarda O’zbekistonning tub yerli mahalllig o’troq aholisiga kelib qo’shilgan qabila va elatlar o’troqlashib, o’zbeklarning udumlarini qabul qilganlar va ayni vaqtda unga o’z qissalarini qo’shganlar (Shoniyozov Karim. 2001. B.21–23).
O’zbeklar orasida qadimdan hashar, mehmondo’stlik, kattalarni hurmat qilish, bir qancha odat va marosimlar jamoaning qatnashuvida o’tgan. Aynan ushbu an’analar orasida hashar eng qadimiylaridan bo’lib, uning bir necha turi mavjud: jamoa ishlarini bajarish, qo’ni-qo’shnichilik hamda qavm-qarindoshlik doirasida o’tkaziladigan hashar va boshqalar. Hasharning ushbu turlari ixtiyoriy o’zaro yordam bo’lgan.
Hasharning yana bir turi davlat miqyosida o’tkazilgan bo’lib, unda oldinlari xon va mulkdor yerlariga suv chiharish uchun ariq qazilgan, qo’riq ochilgan, hosilni yig’ishtirish hamda qurilishlar amalga oshirilgan bo’lsa, keyingi yillarda bahorda “Navro’z” bayrami arafasida o’tkaziladigan hasharda jamoat joylarini tozalash, yangi ko’chatlar ekish va daraxtlarni qirqish, oqlash, shakl berish kabi yumushlar ommaviy ravishda bajarish an’anaga aylangan. Kichik ko’lamdagi hasharni hasharboshi (ariq qazilsa – mirob yoki qishloq oqsoqoli) boshqargan. Katta va uzoq muddatda bajariladigan hasharlar maxsus ishboshilar (kanal qazilganda – ariq oqsoqli) nazoratida o’tkazilgan. Jamoa ishlari bajariladigan hashar O’zbekistonning barcha qishloq va shaharlarida keng qo’llanilgan. Jamoa hashari bilan ko’prik qurish va ta’mirlash, ariq-zovurlar, qazish, ularni tozalash; masjid qurish hamda ta’mirlash, mozorlarni tozalash va boshqa ishlar bajarilgan. Katta hasharlar tantanalari boshlanib, tugallanishi ham ko’tarinki ruhda yakunlangan. Umuman olganda, xalq hashar udumi XX asrning 30–40- yillarida Katta Farg’ona, Shimoliy Farg’ona, Shimoliy Toshkent kanallari, Bekobod gidroelektr stansiyasi, Samarqanddagi Kattaqo’rqon suv ombori, Toshkent shahri Beshyog’och dahasidagi ko’lni (hozirgi O’zbekiston Milliy bog’i hududidagi) bunyod etishda namoyon bo’ldi.
Qo’shnilarning o’zaro hashari qadimiy udumlardan biri bo’lib, bunday hashar ko’pincha dala ishlari, ekinchilik, uy qurish, hovli devorini ko’tarish, to’y-hashamlarda keng qo’llanilgan. Hasharga taklif qilingan kishilarning kelishi shart bo’lgan. Uzrli sabab bilan kela olmay qolgan kishi hashar bo’layotgan qo’shnisinikiga hasharchilar uchun taom pishirib chiqargan. Agar hashar ko’lami katta va u jamoa manfaati uchun bo’lsa (masalan, masjid qurish va h.k.), u holda jamoa oqsoqoli bilan maslahatlashgan hamda uning ijozati bilan olingan. Oilaviy hashar ko’pincha imoratni tiklash ishlarida qavm-qarindoshlar ishtirokida bajarilgan. Hashar mahalla va qishloq jamoa fuqarolarini birlashtirgan, ularni yelkadoshlik hamda uyushqoqlikka da’vat etgan.
O’zbeklarda mehmondorchilik odati ham keng tarqalgan udumlardan biri bo’lib, kishilik tarixini dastlabki bosqichlarida shakllangan mehmondorchilik odati hayotiy zarurat bilan bog’liq bo’lgan va tarixni turli bosqichlaridan o’tib, hozirga qadar yetib kelgan. Ma’lum sabablar bilan tarqalib ketgan urug’-aymoqlar bir-birini izlab topgach, ular ulug’ mehmon tarzida izzat-ikrom bilan kutib olingan. Keyinchalik mehmondorchilik xalqlarning udumiga aylangan; mehmonga nafaqat urug’doshlar va qarindoshlar, hatto begona kishilar va yo’lovchilarni ham qabul qilgan. Mehmonni qabul qilish uchun mahalla va qishloq jamoalarida maxsus xonalar – mehmonxonalar qurilgan. Mehmonni odat bo’yicha mehmonxonada qabul qilingan (Mahmud Sattor.– 1991.– Б. 48.). Mehmonxonasi bo’lmagan xonadon uni yashab turgan uyiga taklif qilgan.
Mehmon odatda, mehmonxona yoki uyning to’riga o’tkaziladi. To’kin dasturxon yozilib, non va choy keltiriladi. Keyinroq taom pishirilib (ko’pincha palov, qovurdoq, sho’rva) tortiladi. Mehmonning minib kelgan ulovi (ot, eshak, tuya)ga ham pichan – yem berilgan. Mezbon iloji boricha mehmonga saxovat ko’rsatishi shart bo’lgan. Mehmon imkon darajasida kutib olinmasa, xonadon sohibi jamoa nazaridan qolgan.
O’zbek mehmondorchilik taomilidan yana biri – mehmon xonadonga kelishidan qat’iy nazar, uni zudlik bilan borib ko’rishga oshiqqan. Chunki, mehmon ayni vaqtda qishloq yoki mahalla jamoasining ham mehmoni hisoblangan, uni borib ko’rishni o’zlariga sharaf deb bilgan. Mehmonni navbati bilan boshqa xonadon sohiblari ham uylariga taklif qilish odati bo’lgan. Ulug’ mehmonning oyog’i tagiga poyandoz to’shab, ba’zan qo’y so’yib, kutib olingan. Ziyofatga qo’shnilar, mahalladoshlar yoki qishloq oqsoqollari, hurmatli kishilar taklif etilgan. Mehmonni kuzatish oldidan sarpo kiydirish odati ham bo’lgan. Shuning uchun o’zbek xalqining mehmondorchilik taomillari ajdodlardan avlodlarga o’tib, hozirgacha saqlanib kelmoqda.
Kattalarni hurmat qilish o’zbeklarning muhim umuminsoniy udumlaridan bo’lgan. Odatda, xalqimizda bolaga juda yoshligidan boshlab mehmondorchilik an’analari o’rgatilgan. Yoshi Jamoa yetakchisining yoki oila boshliqining qarori oila va jamoa manfaatlariga mos kelganligi uchun uni bajarish amri vojib bo’lgan. Qariyalar ayni vaqtda kundalik hayot uchun zarur bilimlar, xususan, o’tmishdan meros bo’lib qolgan taomillarni yoshlarga o’rgatgan. Bolalar nafaqat ota-ona, balki qishloq yoki mahalla jamoasi kattalarning ham diqqat-e’tiborida bo’lgan. Yoshlar aynan jamoada milliy marosim va urf-odatlarni o’rganib borgan.
O’zbek xalqining hayotida mavjud bo’lgan tartib-qoidalar xalq an’analari, islom dini va shariat tamoyillari asosida vujudga kelgan, albatta. Odob qoilariga rioya qilish oiladan boshlangan. Yoz paytlarida ayniqsa, barvaqt turilgan. Bolalar yuz-qo’llarini yuvib, kattalarga salom bergan. Kattalar bolalarga yoshlikdan mehmonlar qo’liga suv quyib, sochiq tutishni o’rgatgan.
Dasturxon oilaning ko’rki va to’kinlik ramzi hisoblangan. Uning atrofida yig’ilib o’tirish ham ma’lum odob doirasida bo’lgan. Dasturxonga hurmat bajo keltirish odatga aylangan. Uni “Bismilloh” bilan ochilgan va so’nggida o’tganlar haqqiga duoi-fotiha qilib, tiriklarga sog’-salomatlik, dasturxonga qut-baraka tilab yig’ishtirilgan.
Ma’lumki, nonni e’zozlash o’zbek xalqining qadimiy odatlaridan biridir. Asosiy xo’jalik mashg’ulotlaridan biri dehqonchilik bo’lgan o’zbek xalqida non azaldan eng muhim va tansiq iste’mol mahsulotlaridan bo’lishi bilan birga unga ilohiy ne’mat darajasida qaralgan. Nonga hurmat bilan munosabatda bo’lish bolalarga juda yoshlikdan o’rgatilgan. O’z navbatida, non bilan bog’liq qator urf-odatlar shakllangan. Jumladan, non hech qachon oyoq ostiga tashlanmagan. Nonni bosish og’ir gunoh hisoblangan. Non o’ziga xos rizq-nasiba ramzi bo’lganligi uchun ham uzoq safar yoki habiy xizmatga ketayotganlarni non tishlatib kuzatish udumi bo’lgan. Xorazmda non bo’laklari tumor qilib taqilgan va non uchun xamir tayyorlab qo’yilgan yer (masalan, tandir oldi)ga jin va parilar yaqinlashmaydi, deb qaralgan.
Xalqona qarashlarga ko’ra, non bor joyga turli ins-jinslar va yovuz kuchlar yaqinlashmas ekan. Shu bois yomon ko’z va yovuz kuchlardan asrovchi vosita sifatida, yangi tugilgan chaqaloq yoki xatna qilingan bolaning yostigi ostiga boshqa qator magik xususiyatga ega buyumlar bilan birga non qo’yilgan. O’zbeklarda yotadigan yerda non yeb bo’lmaydi. Agar yotoqda non yeyilsa, kishi yomon tush ko’rib, alahsirashi mumkin, deb hisoblangan.
O’zbeklar orasida keng tarqalgan odatga binoan, qizning ota-onasidan rozilik alomatlari olingach, yigit tomon bir necha kundan so’ng, ko’pincha sovchilarning uchinchi marta kelishida alohida dasturxon va sovga-salomlar olib keladi. Dasturxon atrofida har ikki tomon to’y to’grisida maslahatlashadi, shundan so’ng davradagilar orasidan keksa yoshli, ko’p farzandli, bir nikohli kishi yigit va qiz taqdirining mustahkam bog’lanishi haqiga duoi-fotiha o’qib, qo’liga qiz tomonidan dasturxonga qo’yilgan hamda yigit tomonidan olib kelingan nonlardan bittadan olib, juft qiladi va nonni yuza tarafiga qaratib, teng qilib sindiradi. Ushbu udum o’zbeklarda non sindirish, deb nomlangan. Xonadonga kelgan mehmon, qavm-qarindoshni kattalar bilan bolalar ham birgalikda chiqib kutib olganlar. Agar mehmon ot yoki ot-arava minib kelgan bo’lsa, ot-ulovini bola (o’spirin) otxonaga kiritib, beda-pichan bergan. Mehmon ketar vaqtda uning oti yoki ot-aravasi yo’lga hozirlangan va otga minishiga yordam berilgan, bolalar mehmon bilan kattalar qatorida xayrlashgan.
Xullas, yuqorida keltirilgan barcha tartib-qoidalar va odatlar yoshlarga oilada o’rgatilgan. Bolalarning odobliligi va axloqiy darajasi oiladagi tartib-intizom hamda an’analarning qat’iyligiga bog’liq bo’lgan.
Yoshlarni odob-axloq ruhida tarbiyalashda jamoaning o’rni ham katta bo’lgan. Jamoaning har bir a’zosi mehmondorchilik, ma’raka va boshqa jamoat joylarida yoshi hamda mavqeiga harab joy egallagan. Kattalar va hurmatli kishilar oldinda borgan hamda davra to’riga taklif qilingan.
O’zbek xalqi hayotidagi marosimlarni asosan, uchta katta turkumga- mavsumiy, oilaviy-maishiy va diniy marosimlarga bo’linadi (Ashirov A., Atadjanov Sh.– 2008. – B. 174). O’z navbatida, struktural xossalari hamda funksiyalari bilan ushbu guruh marosimlari ham mayda guruhlarga bo’linadi. Chunonchi, mavsumiy marosimlarga qishki (yas-yusun va gap-gashtaklar, birinchi qor yoqqanda “qor xat” yozish), bahorgi (shox moylar, qo’sh chiqarish, loy tutish, “Navro’z” bayrami, “Sumalak sayli, “Gul sayllari”, “Lola sayli”, “Sunbula sayli”, “Sust xotin”), yozgi (“Choy momo”, “Suv sayli”, “Tut sayli”, “Qum sayli”) va kuzgi (“Oblo baraka”, “Mehrjon”, “Hosil bayrami”, “Qovun sayli”, “Uzum sayli”, “Anor va anjir sayli”) kiradi.
Ikkinchi turkumga kiruvchi oilaviy marosimlar ham bir necha guruhga bo’linadi. Bularga bola tug’ilishi va tarbiyasi bilan bog’liq, nikoh hamda motam marosimlari tashkil etadi. Shuningdek, o’zbeklarning an’anaviy turmush tarzida diniy bayramlar – Ro’za hayiti (Iyd al-Fitr), Qurbon hayiti (Iyd al-Adho), “Mavludlik”, “Ashuro”, “Laylat-ul qadr” kechasini kutish bilan bog’liq tarzda o’tkaziladigan marosimlar ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Har bir marosim va urf-odat o’z tarixiga ega bo’lib, u xalq ijodiy mehnati hamda hayot sharoiti bilan chambarchas bog’liq holda rivojlanadi. Movarounnahrga islom dini kirib kelishi bilan ayniqsa, oilaviy-maishiy turmushga oid urf-odatlar o’zgardi va yangi dinga moslashtirildi, lekin, islomdan avvalgi ba’zi urf-odatlar hanuz saqlanib kelmoqda. Masalan, olovni muqaddas deb bilish, azayimxonlik, folbinlik va h.k.
O’z navbatida, keyingi vaqtlarda vujudga kelgan marosimlar ham mavjud. Sho’rolar hukmronligi davrida amaldagi mafkuraga muvofiq, bir qancha marosimlar, jumladan, “Komsomol to’yi”, “Qizil to’y”, “Oktyabr’ (7 noyabr’) bayrami”, “Sovet Armiyasi kuni”, “Sovet konstitutsiyasi kuni”, “Qo’shiq bayrami”, “Paxta bayrami” va boshqalar joriy etildi. O’zbekiston mustaqillikka erishgach, ushbu bayramlarning ko’pchiligidan voz kechildi, lekin joriy taqvim bilan bog’liq umumbashariy bayramlardan 1 yanvar’ – Yangi yil kuni, 8-mart –Xalqaro xotin-qizlar kuni, 9-may – Xotira va qadrlash kuni tarzida saqlab qolindi. Ayni vaqtda, O’zbekiston Respublikasida yangi xalq bayramlari ta’sis etildi: 1- sentyabr’ – Mustaqillik kuni, 8-dekabr’ – Respublika Konstitutsiyasi qabul qilingan kun, shuningdek, Ro’za va Qurbon hayitlari kuni, Navro’z bayrami qayta tiklandi.
Navro’z Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq xalqlarining qadimiy hamda an’anaviy yangi yil bayramidir. Navro’zni bayram qilish Markaziy Osiyo va O’rta Sharq mamlakatlarida ancha qadim davrlardan tarkib topgan an’ana bo’lib, o’zining uch ming yillik tarixiga ega. Navro’zning paydo bo’lishi to’g’risidagi ko’plab rivoyatlar va miflar mavjud. Jumladan, zardushtiylik dinida ezgulik ilohi Axuramazda (Xormuz) bahor va yozda, yovuzlik xudosi Axuramayn (Axriman) –kuz hamda qishda hukmronlik qiladi, degan qarash mavjud bo’lgan. Bahorning birinchi kunini ezgulik ilohi yovuzlik xudosi ustidan g’alaba qilgan muqaddas sana, deb bayram qilingan hamda ushbu kun aynan “Navro’z”ga to’g’ri kelgan.
Yana bir qadimiy afsonaga ko’ra, Odam Ato va Momo Havo ilk bora uchrashgan kun “Navro’z” bayrami deb tan olingan emish. Abulqosim Firdavsiyning “Shohnoma” asarida esa yangi yil (“Navro’z”)ning paydo bo’lishi shoh Jamshid nomi bilan bog’lanadi. Alisher Navoiy ham o’zining “Tarixi mulki Ajam” nomli asarida buyuk kashfiyotlar so’nggida ulug’ Navro’zni ixtiro qilganligini bayon qiladi. Navro’z haqida turfa xil afsona va rivoyatlar mavjudligiga qaramay, qadim ajdodlarimizni koinot hamda inson tabiat va odam hayoti o’rtasida o’zaro bog’liqlik mavjudligini tasdiqlovchi, zamon hamda makonga oid falsafiy tushunchalarni o’zida jamlovchi, tabiatning qaytadan jonlanishi, poklik, shodlik hamda o’zaro birdamlik tushunchalarini o’zida mujassamlashtirgan tantana hisoblanadi.
Ushbu go’zal va ulug’ bayramning qadimiy an’ana ekanligini isbotlovchi qator tarixiy yozma manbalar hamda tarixiy asarlar mavjud. Jumladan, Abu Rayhon Beruniy, Abu Mansur Saolibiy, Johiz Basriy, Umar Hayyomlarning tarixiy, ilmiy hamda adabiy asarlarida Navro’zning kelib chiqishi, uning o’ziga xos qadimiy rasm-rusumlari va marosimlari to’g’risida qiziqarli ma’lumotlar mavjud (Beruniy, 1968. 253). Qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy Navro’zning koinot va olam bilan bog’liqligini tariflab, shunday yozadi: “Navro’z – olamning boshlanishi va yaratilishiga dalil qilingan. Shu kunni xudo falaklar harakatsiz turgandan keyin ularni sayr ettirib yuborgan. U quyoshni yaratgan, nihoyat u tufayli muddatning yillar, oylar, kunlar va boshqalardan iborat bo’laklari yashirinlikdan keyin ma’lumlikka aylangan hamda hisobboshi ulardan boshlangan” (Beruniy, 1968. 258).
Navro’z kelishi bilan butun tabiat uyg’ona boshlaydi, yer bahridagi barcha maxluqot va mavjudotlar, qurt-qumursqalar, o’simlik hamda o’t-o’lanlarning jonlanishi ro’y beradi. Bunday yangilanish jarayonining boshlanishi shamsiy (quyosh) yili hisobida 21-martga to’g’ri kelgan birinchi yangi kunni “Navro’z” deb ataganlar.
Boshqa o’rinda mashhur ensiklopedist alloma Navro’z, “bahor yomg’irining birinchi tomchisi tushishidan gullar ochilgunicha, daraxtlar gullashidan mevalari yetilgunicha, hayvonlar (shavqat)da qo’zg’alishidan to nasl vujudga kelgunicha va o’simliklar unib chiqa boshlashidan takommillashgunicha davom etgan vaqtda keladi. Shuning uchun Navro’z olamning boshlanishi va yaratilishiga dalil qilingan” -deb yozadi. So’z mulkining sultoni Alisher Navoiyning “Xazoyinul-maoniy” asarida Navro’zdagi tun-kun tengligi ajoyib o’xshatish bilan izhor qilingan:
Vasli aro, ko’rdum, teng emish bo’yi-yu, sochi,
Tun-kun teng ekan zoqir o’lur bo’ldi Navro’z.
Demak, yuqoridagi fikr-mulohazalardan Navro’zning paydo bo’lishi har tomonlama asoslangan bo’lib, u koinot hamda tabiat qonunlaridan quyoshning hamal burjiga kirishi, kecha va kunduzning vaqt jihatidan barobar bo’lishi, kunduzning uzaya borishi, tabiatda jonlanishning boshlanishi, bahorning kelishi bilan bevosita bog’liq bo’lgan, deb hisoblash mumkin.
Qadimdan Turon va Eronda Navro’z nafaqat xalq, balki davlat bayrami sifatida ham nishonlangan. Umar Xayyomning “Navro’znoma”sida ta’kidlanishicha, ilk bahor bayramida Ajam podsholari barcha zamonlarda iloji boricha dasturxonni yaxshiroq bezatishni odat qilganlar. Turli sho’rvalar, qovurmalar, har xil holva, ichimlik va mevalar bayram qatnashchilariga tortiq qilingan.
Navro’z kuni podshoh dasturxoniga turlicha dondan bug’doy, arpa, tariq, makka, no’xat, yasmiq, guruch, kunjut yoki loviya unidan pishirilgan non qo’yilgan. Dasturxon o’rtasiga turli daraxt (tol, behi, anor va h.k)lardan yetti novda, yetti oq kosa va oq dirham, yangi dinor ham qo’yilgan. Podshoga qand va kokos yong’og’i bilan maxsus taom berilgan, u taomni yangi sog’ilgan sutga xurmo solib, iste’mol qilgan. Beruniyning ta’rificha, Navro’z kuni tong otganda, birov gap gapirishdan oldin uch qoshiq asal yalash udumi bo’lgan. Navro’z kuni odamlar bir-birlariga shakar va shirinliklar hadya qilgan (“Hayotingiz shirin bo’lsin” degan ma’noda), gullar taqdim qilgan (“Go’zal bo’ling” ma’nosida), bir-birlariga suv sepishgan (“Bu yil suv ko’p bo’lsin, mo’l hosil bo’lsin” ma’nosida), shuningdek, Navro’z kuni shirinliklar yeyish ham eng muhim udumlardan biri hisoblangan.
O’zbeklarida Navro’z kunlari hamma erta tongdan yaxshi niyatlar bilan o’rnidan turgan. Odamlar eski kiyimlarini tashlab, yangi ozoda kiyimlari, qizlar esa bahorga mos kiyimlarini kiygan. Yosh-yalanglar yangi kiyimlar, poyabzallar tayyorlab, bayram kunlari kechasi bilan uxlamasdan, ertak, hikoya va dostonlar aytib, she’rxonlik qilgan. Navro’z bayramini ashulalar aytib, turli o’yinlar o’ynab, xursandchilik bilan kutib olganlar. Yosh yigit va qizlar bir-birlariga guldastalar taqdim etgan. Navro’z kunlari o’zaro davom etayotgan urushlar to’xtatilgan, gina-kudratlar unutilgan, odamlar tinch va yaxshi qo’shnichilik aloqalariga intilganlar, ota-onalar, qarindoshlar hamda qo’ni-qo’shnilar bir-birlarini yo’qlashgan, betob kishilarning qolidan xabar olingan, nochorlarga yordam berilgan, marhumlar qabrini ziyorat qilib, tartibga keltirilgan. Agar bayram kunlari biror kishi vafot etsa, dafn etish kechiktirilgan, motam marosimlari ham o’tkazilmagan.
Navro’z bayrami kunlari mahbuslarni ozod qilib, gunohkorlarning gunohidan kechish odati ham mavjud bo’lgan. Uylar va ko’chalar tozalanib, ularga suv sepilgan. Dehqonlar yaratgandan yilbo’yi namgarchilik yetarli bo’lishini tilab, bayram kuni ko’pchilik turgan yerga qalin qilib, suv sepish udumlari bajarilgan. Navro’z bayramining birinchi kuni uloq, otda poyga musobaqalari, kurash, qo’chqor, xo’roz urishtirish kabi o’yinlar uyushtirilgan. Bayram kunlari bozorlarda katta savdo-sotiqlar tashkil qilingan va o’sha kuni eng shirin taomlar tayyorlangan.
Navro’z tantanalarining shohona taomi sumalak bo’lib, uni asosan, ayollar tayyorlagan. Sumalak tayyorlash jarayonida o’ziga xos marosim – tadbir o’tkazilgan. Hozirgi vaqtda ushbu marosim korxona va muassasalarda ham tashkil etiladi. Navro’z kuni tayyorlangan sumalak “Navro’z sumalak” deb atalib, uni qariyalar o’zlari va bola-chaqalariga uzoq umr, kelinchak hamda qizlar o’zlariga baxt tilab, kovlagan. Chunki, keksa yoshli qariyalarning ta’kidlashicha, sumalakni kovlayotganda, kishi nima yaxshi niyatlar tilasa, Alloh yetkazar emish. Sumalak pishib yetilgunga qadar ayollar va qiz-juvonlar davra qurib, o’yin-kulgi qilganlar, suhbatlashganlar, hayot ikir-chikirlari haqida fikr almashganlar. Bu kun turli-tuman ko’katlardan somsa, chuchvara kabi shirin-shirin taomlar pishirilgan.
O’rta asrlarda Buxoroda bu bayram "Navro’zi kishavorzon – dehqonlar bayrami deb atalgan (Narshaxiy. 2011. 234.). Zahmatkash dehqonlar aynan ushbu kun dalaga qo’sh chiqarib, dastlabki urug’’ni yerga qadaganlar. Yerni haydashdan oldin dalaga olib chiqilgan ho’kizlarning shoxlari va bo’yinturuqi yog’ bilan moylangan. Keksa otaxonlarning ta’kidlashicha, mazkur odat zaminida ho’kizning shoxlari moyli, baquvvat bo’lib, yilbo’yi hormay-tolmay ishlasin, degan magik niyat mujassamlashgan.
O’zbeklar ajdodlari hayotiga islom dini kirib kelgach, Navro’z an’anasi islom aqidalari bilan uyg’unlashgan. Navro’z tantanalarida nochor va kambag’allarga mehr-muruvat hamda xayru saxovat ko’rsatish, qon-qarindosh va do’st birodorlar holidan xabar olish, oila a’zolariga mehr-muhabbat bilan muomalada bo’lish, gina-qudrat hamda adovatni esdan chiqarib, urushganlarni yarashtirish, bayramning shohona ramzi bo’lgan sumalakning Bibi Fotima taomi deb nomlanishi va shunga o’xshagan insoniy fazilatlar hamda savobli ishlar Navro’zning islom dini bilan nechog’lik yaqinligini yaqqol timsolidir.
Afsuski, sovetlar hukmronligi davrida xalqimizning ko’plab qadriyatlari, milliy mentalitetimizga xos bayram va marosimlari cheklandi yoki butkul taqiqlandi. Mavjud tuzum “sardorlari” xalqimiz va millatimizning azaliy bayramlaridan mahrum qilib, o’zligimizdan ajratib qo’ymoqchi bo’ldilar. Ayniqsa, XX asrning 80-yillarida milliy bayramlar, jumladan, Navro’zni bekor qilish mustamlakachilik siyosatining o’ziga xos ko’rinishi sifatida namoyon bo’ldi. Ushbu davrda Navro’zni ommaviy nishonlarni taqiqlash bilan birga “sumalak”, “halim” kabi milliy taomlarni oddiy “kasha” deb tahqirladilar. Hattoki, ushbu davrda dahriylik shu darajaga borib yetdiki, inson vafotidan so’ng har bir musulmon farzandi uchun farzi kifoya bo’lgan janoza namozini o’qish va motam marosimlarini o’tkazish taqiqlandi. Respublika ziyolilari hali Sho’ro mustabid tuzimi hukmron bo’lgan 80-yillarning oxiridayoq milliy rivojlanish tamoyillariga o’z sodiqligini ko’rsatib, xalqimizning qadimiy qadriyat va an’analari, buyuk ajdodlarimizning ma’naviy merosini qayta tiklash masalasini matonat hamda qat’iylik bilan kun tartibiga qo’ydilar va bu borada zarur tadbirlar Respublika rahbariyati tomonidan dadillik bilan amalga oshirildi. Jumladan, Prezidentning 1990-yil 2-maydagi Farmoni bilan Navro’z an’anaviy bayrami qayta tiklanishi natijasida tarixiy haqiqat va adolat qaror topdi (Sovet O’zbekistoni. 1990).
Mustaqillik tufayli Respublikada xalqning milliy an’analari va qadriyatlarini tiklash masalasi davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Natijada, xalqimiz nafaqat Navro’zi olam, balki “Mehrjon”, “Hosil bayrami”, Ramazon va Qurbon hayitlari kabi azaliy bayramlarni shod-hurramlik bilan nishonlaydigan bo’ldi.
O’zbeklarda bahor faslida yana bir qancha boshqa sayllar (boychechak, gurafsha, gulbargi, qizi gul, lola va sunbula sayillari) ham o’tkazganlar.
“Lola sayli” o’zbek xalqining qadimiy milliy sayillaridan biri bo’lgan. Xorazm, Buxoro va Boysunda “Qizil gul (guli surx) sayli”, Qo’qon, Isfara va Toshkent atroflarida “Lola sayli”, ba’zi tog’li tumanlar, jumladan, Chustda “Sunbula sayli”, yana boshqa joylarda “Boychechak sayli” kabi bayramlar uyushtirilgan. “Lola sayli” Navro’z bayramidan keyin (aprelning oxiri – mayning boshlari), lola va lolaqizdoqlar ochilgan vaqtda o’tkazilgan (Hamroyev. 1958. 21–26; Snesarev. 1969.– 205–206; Suxareva, 1986.31–46).
O’zbek xalqi turmushida boychechakning ochilishi dehqonlarga bahorgi yumushlarning boshlanganligiva tabiatning uyg’onganligini bildirgan. Lola bayramlari va boychechak sayli, ayniqsa, Farg’ona vodiysida keng nishonlangan. Bolalar “Boychechak” qo’shig’ini aytib, uyma-uy kirib, bahor darakchisining paydo bo’lganligi haqida suyunchi olgan. Ular boychechakni avvaliga keksa yoshli qariyalarga berishga intilgan. Chunki, bu gul ular uchun qadrli bo’lib, qishdan omon-eson chiqqanligi, yana bahor kelganligi, yangi hayot boshlanganidan darak bergan. Shuning uchun ham qariyalar boychechakni ko’ziga surtib, “Omonlik-omonlik, hech ko’rmaylik yomonlik, yanagi yil shu kunlarga eson-omon yetaylik”, deb yaxshi niyatlar qilganlar.
Bayramni xalq tomonidan saylangan “Lolachilar” boshharganlar. “Lolachilar” o’z do’stlari bilan “Lola sayli”ning qachon va qayerda o’tkazilishini aniqlab, xalqqa xabar bergan. Bayram maxsus joylar (sayilgohlar)da tashkil etilgan. Sayl o’tkazilishidan oldin “lolachi” maxsus daraxt yoki daraxtning chiroyli shoxidan kesib olib, uni lolalar bilan bezagan. Keyin uni qishloq ko’chalaridan olib o’tgan. Buni ko’rgan odamlar ko’chaga chiqib, ko’ngliga tugib qo’ygan niyatlarini aytib, daraxtlar shoxiga turli mato parchalari va ro’molchalar bog’lagan. So’ngra “Lolachilar”ga ergashib, o’yin-kulgi qilib, lolazor tomon yo’l olingan. Belgilangan joyga kelishganidan so’ng “Gul daraxti” markazga o’rnatilgan va oqsoqollar duosi bilan bayram boshlangan.
Bayramning ikkinchi kuni muqaddas mozor va qabristonlar ziyorat qilingan. Bunda erkaklar va ayollar alohida-alohida ziyoratgohlarga borganlar. Lola sayllari, qolaversa, gul bayramlarini tadqiq qilish shuni ko’rsatadiki, ziyoratgohlar va qabristonlarga borish ushbu bayramlarning tarkibiy qismi bo’lib, buning sababi birinchidan, odatda, gul sayllari gullar ko’p ochiladigan joylarda o’tkazilgan. Qabristonlar atrofida shunday joylarning biri bo’lgan; ikkinchidan, vafot etganlarni xotirlash Sharq xalqlari bayramlariga mos bo’lgan; uchinchidan va eng qiziqarlisi, bahor gullaridagi qizil rang ko’pincha inson qoni bilan taqqoslangan. Xalqda shunday tushuncha borki, go’yo qizil gullar o’z ranglarini vafot etgan kishilarning qonlaridan oladi. Qariyalar so’zlab bergan afsonalarga ko’ra, vafot etganlar qonini yer shimadi, gullar esa ana shu qizil rangni o’ziga olib, ularga ikkinchi hayot baxsh etadi va yerni go’zal libos – bahor gullari bilan bezaydi. Qolaversa, Isfarada ayollar boradigan mozor ham Abdulloi Surx (qizil) deb nomlangan bo’lsa, Boysunda bahorda “Qizil gul sayli” o’tkaziladigan mozor guli surx (qizil gul) deb atalgan.
Sovetlar hukmronligi yillarida boshqa an’anaviy sayillar kabi “Lola sayli”ni ham oldingidek to’kin-sochin bayram qilish deyarli barham topgan. Mustaqillikdan keyin an’anaviy lola va boychechak sayillari qayta tiklandi hamda ayrim qishloqlarda bahor kelishi bilan aprel oyining oxirgi haftasida odamlar yig’ilishib, boychechak sayli o’tkazish uchun qir-adirlarga chiqish ommaviy tus bo’ldi. Ular dashtdan boychechaklarni dasta-dasta qilib terib kelib, yaqin kishilarini bahor kelganligi, qishdan eson-omon chiqib olganliklari bilan tabriklaydi. Boychechak sayllari oldingi ramziy ma’nosini ma’lum darajada yo’qotib, o’yin-kulgi, sayl ko’rinishida saqlanib qolgan.
Xorazmdagi “Qizil gul sayli” Xiva shahri yaqinidagi qishloqlar, jumladan, Bavoris bobo qabristoni atrofida uyushtirilgan. Ushbu saylda yoshlar o’zlari yasagan guldastalarni qarindosh-urug’’lari va yor-birodarlariga sovg’a qilgan. Yigit-qizlar bayram boshidan oxirigacha o’z do’ppilariga qizil gul qadab qo’yganlar. Bayramning birinchi kuni yigitlar alohida, qizlar alohida saf-saf tengqurlari bilan bir-birining uylariga borib, ota-onalari, yoshu qariyalar bayram bilan muborakbod qilganlar, qo’shiq aytib, raqsga tushganlar. Bayramning ikkinchi kuni masjid qabriston yaqinidagi bo’lib, xushmanzara joylarda xalq yillari tashkil etilgan. Sayil davomida “Yor tanlash” marosimi ham o’tkazilgan. Gul sayllarining negizida asosan, bahordagi dehqonchilik yumushlarini boshlanishi yotgan bo’lib, gullarning ochilishi dehqonlarga navbatdagi ziroatchilik mavsumini boshlanganligini anglatuvchi o’ziga xos fenologik kalendar ham hisoblangan. Shu bois Xorazmda “Qizil gul” bayrami boshlangan kuni jo’xori, sholi va boshqa ekinlar urug’i yerga qadalgan. Shuning uchun ham bayram tantanalari qancha yaxshi o’tkazilsa, bahorda dehqonchilik ishlari ham muvaffaqiyatli boshlanib, hosil mo’l-ko’l bo’lishiga ishonch bildirilgan.
O’zbeklarda yerni haydash, uni ekishga tayyorlash, suv keltirish, zamin baqrida yetishtirilgan hosilni yig’ib olish savob, dehqonchilik eng sharafli mashg’ulot hisoblanadi. Ayniqsa, dehqonchilik mavsumining boshlanishi o’ziga xos tantana tarzda nishonlangan bo’lib, Respublikaning qator mintaqalarida bahorgi shudgor oldidan “Is chiqarish” marosimi o’tkazilgan. Har bir oilada ayollar bo’g’irsoq, cho’zma (“is”) pishirgan. Qozonda moy yaxshi qizitilib, so’ngra unga xamir tashlangan. Go’yoki, marhumlar shu moy qizishni eshitib, ruhlari shod bo’lib, qarindosh-urug’larga omad tilarmish. Yerni haydashdan oldin ho’kizlarning shoxlari va bo’yinturug’ini yog’ bilan moylaganlar. Ho’kizlarni yomon ko’zdan asrasin, deb tumorlar taqilgan. Keksalarning ta’kidlashicha, mazkur odat zaminida uning shoxlari moylanib, baquvvat bo’lgan ho’kiz yilbo’yi hormay-tolmay ishlasin, - degan magik niyat mujassamlashgan. Dastlabki egat olish yoki urug’ sepishni oila yoki qishloqdagi hurmatli va keksalar boshlab bergan.
Bahor faslidagi bayram va sayllardan tashqari kuz mavsumidagi to’kin-sochinlik bilan bog’liq bayram hamda sayllar ham mavjud. Shulardan biri Hosil bayramidir. Ushbi bayram ham o’zbek xalqining qadimiy tan’tanalaridan biri hisoblanadi. Oldinlari bayram kuzda, barcha ekinlar hosili, mevalar yig’ib-terib olinganidan keyin ko’pincha qishloq va shaharlarga yaqin yerlarda o’tkazilgan. Mustaqillikdan keyin shaharlarda ham o’tkazish ommaviy tus oldi. Bayram kunlari (2–3 kun) dehqonlar saylgohlarga yetishtirilgan mahsulotlarini sotishga olib kelgan. Bayram sayilgohiga shahar hunarmand-kosiblari ham o’z mahsulotlarini olib chiqib sotgan. Sayilgohlarda har kim o’ziga kerakli narsalarni xarid qilish imkoniyatiga ega bo’lgan. Sayil kunlari poyga, ko’pkari va boshqa musobaqalar uyushtirilgan. Ba’zi qishloqlarda qo’chqor, taka, xo’roz, tuya urushtirish odat bo’lgan. Jamoalarda shu kunlari mol so’yilib, elga xudoyi ham berilgan.
Hosil bayrami va u bilan bog’liq marosimlar birmuncha o’zgarishlar bilan hozirga qadar yetib kelgan. Har yili dala va bog’larda yetishtirilgan hosil yig’ib olingandan keyin qishloq jamoalari ma’lum kunlarni “Hosil bayrami” deb e’lon qiladi. Bu kunlar yetishtirilgan mahsulotlar belgilangan joylar (yarmarkalar)ga keltirilib, sotiladi. Musulmonlar, jumladan, o’zbek xalqi hayotida Ro’za va Qurbon hayitlari hamda ular bilan bog’liq udumlarni bajo keltirish muhim o’rin tutgan.
Hayit bayrami marosimlariga jiddiy tayyorgarlik ko’rilgan. Arafa kunlari qabristonlarga borib, o’tganlarni ziyorat qilish odatga aylangan. Hovli va ko’chalar tozalangan, pishiriqlar hamda tansiq taomlar tayyorlangan. Hayit kuni tong yorishishi bilan katta-yu kichik toza kiyimlarini kiyib, masjid va namozgohlarga borib, hayit namozini jamoa bo’lib o’qiydilar, so’ngra ta’ziyali xonadonlarga borib, fotiha o’qib qaytadilar. Hayitning birinchi kuni shahar va qishloqlar, ko’pincha masjid yoki qadamjolarda sayillar bo’lgan, savdo-sotiq ishlari tashkil etilgan. Hayit kunlari (odatda, uch kun) oilada katta-kichik bir-birlarini tabriklaydilar, sihat-salomatlik va baxt tilaydilar; qavm-qarindosh, qo’ni-qo’shnilarini ham tabriklaydilar, bemor hamda nogironlarni borib ko’radilar; to’kin dasturxon yozib, taom pishirib, mehmon kutadilar.
Poytaxt va Toshkent viloyatining ayrim yerlarida “Kelin ko’rish” yoki “Kelin salom” deb nomlangan marosim o’tkaziladi. Nikoh to’yidan keyin ham hayit bayrami bo’lmagan yosh kelinlar dasturxon bezatib, mehmon kutadi. Marosimni o’tkazishdan bir kun avval kelinning ota-onasi qizi kelin bo’lib tushgan xonadonga yo’qlov yuboradi. Bu bilan ular qudalari, kuyov va qizlarini muborak ayyom bilan qutlaydi. O’z navbatida, kuyov tomon ham o’zlari pishirgan shirikliklarni berib yuboradi.
Hayit kuni erta tongdan kelinchak yuvinib-taranib, eng chiroyli liboslarini kiyadi, yuziga nafis, harir mato yopib, xonadon a’zolari va kelgan mehmonlarga birma-bir salom beradi hamda dasturxonga taklif etadi. Ushbu marosim ishtirokchilari xotin-qizlar hisoblanadi, ya’ni kelin ko’rgani asosan, ayollar va qizlar tashrif buyuradi. Umuman olganda, hayit bayramlarida ko’plab ijobiy marosim va urf-odatlar o’tkaziladi. Mustaqillikdan keyin hayit kunlari rasman bayram kunlari deb e’lon qilindi. Hayit kunlari va ular bilan bog’liq marosimlar batamom qaror topdi, shuningdek, boshqa qadriyatlar ham qayta tiklandi.
O’zbeklarda ham boshqa xalqlar singari inson hayoti ibtidosidan intiqosigacha turli-tuman marosimlar bilan burkangan. Insoniyat hayotining muqim burilish nuqtalari bilan bog’liq tarzda o’tkaziladigan tadbirlar oilaviy marosimlar deb yuritiladi. Oila va oilaviy marosimlar etnosga xos madaniy va maishiy an’analar uzatuvchisi hamda davomchisi hisoblanadi. Oilada farzand tuqilgan kun, unga ism qo’yish, bolani ilk marotaba beshikka belash va dastlabki qorin sochini olish, ilk qadamni bosishi, o’g’il va qizlarni birinchi bor maktabga borishi, muchal yoshiga to’lishi, maktabni bitirishi, nikoh to’yi, kumush, oltin hamda olmos to’ylari, nafaqaga kuzatish kabilarni tantanali tarzda nishonlash inson hayotidagi unutilmas voqealardir.
Beshik to’yi O’zbekistonda keng tarqalgan qadimiy odatlardan biri bo’lib, u bola tug’ilganda yetti, to’qqiz, o’n birinchi kunlari yoki kelin-kuyovning ota-onalarining o’zaro kelishuvlari bilan belgilangan kunda asosan, qarindosh-urug’ va qo’ni-qo’shnilar ishtirokida o’tkaziladigan tantanali marosimdir.
Beshik chaqaloqning ona qarindoshlari – bobosi, buvisi, tog’a va xolalari tomonidan tayyorlangan. Beshikning materiali asosan, qattiq yog’ochlar, uning egma qismlari (poyalari) esa qora toldan yasalib, bola uchun maxsus qo’l va oyoq bog’ichlari (tortqilar) bilan bog’lab qo’yiladi. Beshikning ko’plab foydali jihatlari mavjud bo’lib, bunday xususiyatlar hattoki meditsina tomonidan ham isbotlangan. Shu bois o’zbeklarda chaqaloqni ilk marotaba beshikka belash maxsus marosim – beshik to’yi sifatida nishonlab kelingan. Odatda, beshik to’yi oiladagi birinchi (to’ng’ich) farzand uchun o’tkaziladi va u tantanali kechadi.
Beshik udumi bilan bog’liq chaqaloqqa kerakli barcha buyumlar tayyorlangan. Dasturxonga non, patir va anvoyi shirinliklar tugilgan, shuningdek, yana unga o’yinchoqlar (qiz bola bo’lsa, qo’g’irchoq) qo’shilgan. Ko’p joylar (xususan, Toshkent)da chaqaloqqa atab (agar og’il bola bo’lsa) toy ham yasatilgan. Chaqaloqning ota-onasi, buva va buvisiga sarpo ham qo’yilgan. Bezatilgan beshik, sovg’alar va dasturxonlarni arava (hozirda mashinalar yoki avtobus)ga yuklab, ko’cha-ko’yda ko’z-ko’z qilib, karnay-surnay va childirmalar jo’rligida olib borilgan. Mehmonlarni kutib olinganda, niyatlari oq bo’lishi, bolaga baxt tilash ramzi sifatida ularning yuzlariga un sepib, kutib olingan. Kelgan mehmonlarga dasturxon tuzab, bezatilgan xonaga taklif etilgan. Shu vaqt boshqa xonada o’zgacha rasm-rusmlar ijro etilib chaqaloqni beshikka belash marosimi o’tkazilgan.
Xalqimizda bolani beshikka belashda qarindosh-urug’lar va mahallada hurmatli, e’tiborli, uvali-juvali ayollar tanlangan. Bulardan biri doya momo (enaga) yoki o’zining katta buvisi bo’lishi kerak bo’lgan. Bolani beshikka belashda “qo’rqmas botir bo’lgin, sog’lom o’sgin, uzoq yashagin!” deb turilgan. Shu tarzda bola beshikka belanib, qo’l-oyog’i bog’langandan keyin beshik atrofida to’planganlar uning ustidan turli sochqilar sochganlar.
Beshikka belashda chaqaloq o’g’il bola bo’lsa, ulg’ayib, abjir chavandoz bo’lsin, degan niyatda beshikning ustiga qamchi, qiz bola bo’lsa, chevar bo’lsin, deb qurama kashtali yostiq, nina, ip qo’yiladi. So’ngra isiriq solinadi va beshikka belayotgan kampirlardan biri: “Egasi keldi beshikka, shayton chiqsin eshikka”, - deb aytib turgan. Odatda, belayotgan ayol og’ziga non tishlab olib, to belab bo’lgunicha gapirmagan. Bola belab bo’lingandan so’ng kayvoni ayol og’zidagi non yosh bola tomonidan “umri uzoq, rizqi baland bo’lsin” degan niyatda uzoqroq joyga olib qochilgan. Farg’ona vodiysiga xos an’anaga ko’ra, bolani beshikka belashda yostig’i ostiga kulcha, tuz, pichoq, oyna, Surxondaryoda oyna, taroq, Toshkentda esa oyna, pichoq, qalampir kabilar qo’yilgan.
O’z navbatida, bularning o’z ramziy ma’nosi ham bo’lgan. Non rizq-nasiba bo’lish bilan birga insonning doimiy yo’ldoshi ham hisoblangan. Pichoq va oyna qo’yishda go’dak hayoti oynadek tiniq, pichoqday o’tkir bo’lsin, degan niyat mujassamlashgan. Taomlar tortib bo’lingach, mehmonlar birin-ketin kuzatiladi. Shu bilan marosim yakunlanadi.
O’zbek xalqida qadimdan saqlanib kelayotgan yana bir marosim xatna qilish (o’g’il to’yi)dir. Xalq o’rtasida xatna “Sunnat to’yi”, “Chukron”, “Qo’lini halollash (poklash)” kabi nomlar bilan yuritiladi (Sarimsoqov 1988. 190–191). Ushbu marosim ham uzoq tarixiy davrlar bilan bog’liq bo’lib, insoniyat tarixining ilk davrlaridagi og’il bolalarni bir yosh bosqichdan ikkinchisiga o’tishini maxsus marosim, initsiatsiya tarzda nishonlash bilan bog’liqdir. Bunday odatlar keyinroq yahudiylarda, islom dini tarqalgan mamlakatlarda udumga aylangan. Musulmonlarda sunnat to’yini o’tkazishdan maqsad “islomning sunnatini bajarish”dir. Ushbu marosim og’il bolalarda 3–5–10, ayrim hollarda 11–12 yoshgacha o’tkazilgan. Qo’ni-qo’shnilar hamda qarindosh-urug’lar ishtirokida to’y tayyorgarligi bilan bog’liq bir necha udumlar (ko’rpa tikish, to’y sarpolarini bichish va tikish)ning keksa va o’rta yoshdagi serfarzand ayollarga topshirilgan. To’ygacha bo’lgan davrda tandir qurdi (yoki nonvoy soldi), so’qim so’ydi, maslahat oshi kabi marosimlar ham o’tkazilgan. Mazkur marosimlardan keyin to’y oldidan “Hatmi qur’on” o’tkazilgan. Bunga qishloq (mahalla) keksalari, masjid imomi yoki qori va qarindoshlar taklif etilgan. Dasturxon yozilib, oxirida fotiha qilingan. Shundan keyin katta to’y tantanalari boshlangan. To’y arafasida to’y bolaga qavm-qarindoshlar vahamqishloqlar oqsoqollar davrasida sarpo kiydirish marosimi o’tkazilgan. So’ngra to’ybolani muborokbod etib, ustiga tanga, shirinliklar sochadilar.
Sunnat to’yidagi eng katta marosimi – elga osh berishdir. Ilgarilari oshga tashrif buyurga mehmonlar yer, supa va chorpoyalarga to’shalgan gilam, sholcha ustiga davra qurib o’tirganlar. Dasturxonga non qo’yib, choy berilgach, har ikki kishiga bir lagandan osh tortilgan. Hozirgi davrda mehmonlar stol-stullar qo’yilgan to’kin dasturxon atrofida o’tkaziladi.
Bugungi kunda O’zbekistonning ko’plab hududlarida to’yda nahorga osh berish odat tusiga kirgan. Osh berish marosimi oxirida ilgarilari kechqurun hovliga katta gulxan yoqilib, uning atrofida katta kurash, tortimachoq (arqon tortish) va boshqa o’yinlar o’tkazilgan. Mehmonxonalarda (ayollar ichkarida) bazm, g’azalxonlik o’tkazilgan, baxshilar dostonlardan parchalar ijro qilgan. To’yning ertasi kuni ba’zan ko’pkari va boshqa musobaqalar uyushtirilib, g’oliblarga sovrinlar berilgan. Sunnat to’yi yakunida to’y bola usta-sartarosh tomonidan xatna qilingan. Usta bolaning a’zosi uchiga g’arov (yog’ochdan yasalgan qisqich) qistirib, a’zoning chilpinadigan qismini ustara tig’i bilan kesib olgan. Kesish vaqtida bolaga umri uzoq, rizqi butun bo’lsin degan niyatda non tishlatilgan. Mazkur udumning o’tkazilishi og’riq paytida bolani chalg’itish uchun xizmat qilgan.
Bolaning sunnati onasi tomonidan ramziy sotib olingan va juda ehtiyotkorlik bilan yashirin ravishda mevali daraxt, masalan, tut tagiga ko’mib qo’yilgan. Usta tomonidan xatna qilish amali bajarib bo’linganidan keyin bola uchun xatna chillasi boshlangan. Xatna chillasi davrida bola yangi tug’ilgan chaqaloqlar va yosh kelin-kuyovlarni ko’rish kabi bir qator cheklashlarga amal qilgan. Xatnadan keyingi kechalari chillali bola xonadondan tashhariga chiharilmagan, uning oldida doimo yaqinlaridan kimdir bo’lishi kerak bo’lgan. Xatna jarayoni ko’pincha qarindosh- urug’lar va qo’ni-qo’shnilar ishtirokida, tor davrada o’tkazilgan. Barcha narsalarni ona va xotin-qizlar bajargan holda aynan xatna jarayonini erkaklar amalga oshirgan. Sunnat qilingan bola 2–3 kundan keyin o’rnidan turgach, qavm- qarindoshlar va qo’shni ayollar ishtirokida joy yig’ish marosimi o’tkazilgan.
O’zbekning rasm-rusumlari, dunyoqarashi, ishonch-e’tiqodlari, turmush-tarzi va hayot haqidagi falsafiy qarashlari, asrlar bo’yi jamlangan hayotiy tajribalari hamda turmush ko’nikmalarini o’zida mujassamlashtirgan eng jozibali marosimlarimizdan biri ikki yoshni birlashtiruvchi – nikoh to’yidir. Bundan maqsad, nikohni jamoatchilikka ma’lum qilish va ota-ona, qarindosh-urug’’larlarning jamoa bilan baham ko’rishidir. Nikoh to’yi O’zbekistonning turli joylarida “Nikoh to’yi”, “Ijob to’yi”, “Uy tushirar to’yi”, “Katta yaloq qizartirar to’yi” deb nomlangan. Nikoh to’yi tizimida bir qancha marosimlar mavjud: uy ko’rar (qiz ko’rar), sovchilik, sep taxlar, to’qqiz berish (to’qqiz tavoq), qiz oshi (qizlar majlisi), kelin tushirish, baqon tutish, yuz ochdi, kelin salom, charlar va ular bilan bog’liq rasm-rusumlar. Shunisi xarakterliki, ular hozirgacha saqlanib, amal qilib kelinadi.
Kelin tushirish dastlab “Uy ko’rdi (qiz ko’rdi)” marosimidan boshlanadi. Ma’lumki, o’tmishda nikoh to’yi faqat ota-ona tavsiyasi va ra’iga ko’ra o’tkazilgan hamda mazkur odat ayrim yerlarda hozirgacha saqlanib qolgan. Og’il balog’atga yetgach, munosib qiz axtarilgan. Yigitning onasi, ammasi yoki xolalaridan biri mo’ljallangan qizlarni xonadoniga borib, “mehmonga keldik” bahonasi bilan qiz ko’radilar, hovlining tozaligi, uylarning tartibliligiga razm soladilar; qaysi qiz ma’qul kelsa, unikiga sovchi yuboradilar. O’zbeklarda sovchilar kichik va katta sovchilarga bo’linadi. “Kichik sovchi”lar (ko’pincha ayollar) ishni bitirib qaytganlaridan so’ng “katta sovchilar” to’y xarajatlari va ayrim joylarda qalin miqdorini belgilaganlar. Ko’p joyda sovchilikka kuyovning tog’asi va elning so’zamol hurmatli oqsoqoli borgan. Qiz tomon sovchilarga turli ramziy ishoralarda (kovushi ichiga suv solish yoki uni o’nglab qo’yish) norozilik belgisini ifodalagan bo’lsa, rozilik alomatini sovchilar oldiga qo’yilgan yog’li yoki tansiq taomlarda ham bildirgan.
Nikoh to’yi tizimidagi ko’rimli marosimlardan yana biri fotiha to’yi (kichik to’y, ba’zi yerlarda muborokbod to’yi) bo’lgan. Sovchilarning so’nggi borishida fotiha kuni belgilangan. Bo’lajak kelinning uyida o’tkaziladigan fotiha to’yi davrasiga jamoaning e’tiborli qariyalari va oqsoqoli ham taklif etilgan hamda ushbu kun “Non sindirish” marosimi o’tkazilgan. Fotiha to’yi yakunida o’zaro ikki tomonning o’zarpo keluviga ko’ra, to’y va nikoh kuni belgilangan. Fotiha to’yidan katta to’yigacha bo’lgan vaqtda qudalar tovoq qaytarish, “Ko’rpa soldi”, to’qqiz, “Qiz oshi (qiz majlisi)” kabi marosimlar o’tkazilgan. Yigit tomon bayramlarda kelinga hayitlik sovg’alarini yuborib turgan.
Nikoh to’yi kuni yoki bir kun oldin qiz tomonga to’y oshi pishirib yoki xomligicha yuboriladi. Qiz xonadonida jamoaga osh tortiladi. O’sha kuni ko’pincha kuyovnikida ham osh beriladi. To’y kuni yoki to’ydan bir kun oldin qizning otasinikida nikoh marosimi o’tkaziladi. Kuyov yaqin jo’rasi va tog’asi bilan bo’lajak kelinning xonadoniga borgan. Mahalla imomi bo’lajak kuyovga er-xotinlikning burch va huquqlarini tushuntirgach, qizning yangasi orqali ruxsatini olib, keyin “Xutbai nikoh”ni o’qigan.
Kelinni kuyovnikiga olib ketguncha o’tkaziladigan “Kelin yashirar”, “To’sh talashar”, “It irillar”, “Chiroq aylantirar”, “Kampir o’ldi”, “Kampir tush ko’rdi”, “Soch siypatar”, “Oyna ko’rsatar”, “Qo’l qisar”, “To’shak to’ldirar” kabi qator udumlar o’tkazilgan va ularning ayrimlari hozir ham saqlanib qolgan. Kuyovnikida kelinni uch marta gulxandan aylantirilib, ichkariga olib kirishda “Bo’sag’adan tavob olish”, “To’y ahliga salom berish” kabi odatlar bajarilgan (Dala etnografik yozuvlari. 2009).
XX asrning 80-yillaridan boshlab, kuyovnikida kelin va kuyov sha’niga bazm uyushtirilib, stol usti dasturxoniga turli noz-ne’matlar bilan birga spirtli ichimliklar qo’yilib, ishtirokchilar tomonidan ular sha’niga samimiy istaklar bildirish an’anaga aylandi. Shuningdek, keyingi yillarda fuqarolik holatlarini qayd qilish bo’limlarida nikohdan o’tilgandan keyin bazm uyushtirish, yengil mashinalarda sayr qilish, rasm va video tasmalarga tushirish, ulug’ kishilar haykali poyiga gullar qo’yish, nikoh kechasi bazmiga dongdor san’atkorlarni taklif etish kabi rasm-rusmlar kirib keldi.
To’yning ertasi kuni “Bet ochar”, “Kelin salom”, Qashqadaryoda “Eshik iluv”, “Tuynuk ochar” kabi udumlar bajarilgan (Tosheva. 2007. 119). Ushbu udumlar orqali kelinning qanday tarbiya ko’rganligi, fe’li atvori va uquvliligiga baho berilgan hamda ishchanligi, epchilligi, urchuq yigirish, ovqat pishirishga nechoqlik tayyor ekanligi kabi fazilatlari sinovdan o’tkazilgan. Bu esa qizlarni yoshlikdan mehnat, ro’zg’or tutish va mehmon kutishga o’rgatishni ko’zda tutadi.
O’zbeklarda ham boshqa xalqlar singari motam – inson vafoti munosabati bilan o’tkaziladigan mungli marosimdir. Shu boisdan ushbu marosimda ijro etiluvchi fol’klor janrlari, marosim ishtirokchilari va ularning kiyim-boshlari – hamma-hammasi munglidir. Motam marosimlari juda ko’p rasm-rusum, odat va kichik marosimlar majmuidan tashkil topgan. Jumladan, marhumni “mehmon qilish”, (“Qora osh” tortish), yig’lash, marhumning gunohlarini ramziy sotib olish, dafn va marhumni xotirlash bilan bog’liq o’tkaziladigan turli-tuman rasm-rusumlar va urf-odatlar shular jumlasidandir.
O’zbeklar orasidagi xalqona tasavvurga ko’ra, o’lim jonning chiqishi va ruhning inson tanasini tark etishidir. Xalqda jon odam tanasidan qora ko’kimtir bug’, dudga o’xshab chiqib ketadi, uni har qanday kishi ko’rolmaydi, faqat botiniy qisli kishilargina ko’radilar, degan tasavvur mavjud. Xalqimizda kishi jon bergan zahotiyoq yaqinlari tomondan “mahram” suviga olingan.
O’zbeklar va boshqa musulmon xalqlarda kishi kechasi yoki kunning 1-yarmida vafot etsa, uni odatda, o’sha kuni chiqariladi; kunning 2-yarmida vafot qilsa, marhumni dafn qilish ertangi kunga qoldiriladi, ya’ni mayit bir kecha “mehmon” qilinadi. Bunda uzoq-yaqindan motamga kelganlarga qo’shnilardan birining uyida pishirilgan taom tortiladi. Ushbu marosimiy “qora osh”, “motam oshi”, Toshkentda “ko’kin oshi” deb atalgan.
Motam marosimlarida yig’i (bo’zlov, bo’zlash, marsiya aytib yig’lash) alohida o’rinni egallaydi. Dafn kunidagi yig’ida erkaklar va ayollar (ayniqsa, ayollar) baland ovozda dod solib, marsiya aytib yig’laydilar. O’lgan kishiga marsiya aytib yig’lash dunyoning ko’plab xalqlarida uchraydi. Tarixdan ma’lumki, ushbu odatning ildizlari ibtidoiy davrlarga borib taqaladi. Qadim zamonlarda ibtidoiy odamlarga o’lim hayotning yakunlanishi hisoblanmagan. Jonsiz ko’rinishda yotgan o’lik aslida fiziologik va ruhiy hayot bo’lib, eshitadi va ko’radi. Shuning uchun yaqinlarining dastlabki qayqusi tabiiy ravishda marhum bilan ayriliq nolasi, yakkalanishdan hasrat, ojizligi, marhumni mardona xatti-harakatlari va yaxshi amallarini madh qilish ko’rinishidagi baland ovozli bo’zlash shaklini olgan.
Farg’ona vodiysi o’zbeklarida marhumning yaqin qarindoshlari (erkaklar) dafn marosimi kuni yangi, oqorli to’n, do’ppi kiyib, bellarini belbog’ bilan bog’lab qo’llariga hassa (aso, yangi qirqilgan qora tol novdasidan) olib, unga suyangan holda marhum qo’yilgan xona atrofida aylanib marsiya aytib yiqlaganlar. “Yig’ichi”lar guruhi motamga marhumning yoki uning oila a’zolari va qarindosh-urug’larining hurmati uchun kelgan kishilar hisobiga ko’payib borgan. Ular bu yerda g’amgin kayfiyatdan ta’sirlanib, o’zlarining boshdan o’tgan yo’qotishlarni eslab, yig’iga jo’r bo’ladilar.
Xalqona tasavvurga ko’ra, erkak kishi o’lganda hassaga suyanib yig’lashda hassa nafaqat suyanchiq vazifasi, balki ushbu xonadonning ustunidan ayrilganligining ramziy belgisini ham ifodalagan. Ayollar yig’isi erkaklarnikidan o’ziga xos tomonlari bilan farqlangan. Ayollar davra qurib (erkaklardan ajralgan qo’lda), baland ovozda o’lgan kishiga marsiya aytib yig’laganlar. Agar marhum uylanmagan yoki turmushga chiqmagan bo’lsa, u yotgan uyga chimildiq tutilib, xotinlar kishini titratib yuboradigan darajada hasratli “yor-yor” aytadilar.
Oldinlari ayollarning dafn marosimlarida ko’kraklariga urib, boshlarini ochib (ayniqsa, eri o’lgan ayollar “boshim ochiq qoldi”, degan ma’noda) sochlari o’ramini tarqatib, dod solib yig’lashlar uchrab turgan. Lekin, hadisu sharifda marhumga giryon urib yig’lash maqul sanalmaydi. Marhumning el-yurtga qilgan yaxshi amallarini xotirlab, unga Allohdan rahmat tilashga chaqiriladi. Marhum dafn qilinishidan oldin maxsus g’assollar tomonidan yuvib poklanib kafanlangan. Kafan qadimiy liboslarning uzoq o’tmishga oid xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan. Oldinlari kafan oq bo’z, doka kabi matolardan bichilgan. hozirda esa kafanlik uchun asosan, oq surp ishlatiladi. Kafan vafot qilgan erkak (bola) uchun 12, ayol (qiz)lar uchun 9 yoshdan bichilgan. Marhum kafanlangandan keiyn oldindan belgilangan muddatda dafn marosimiga yig’ilgan erkaklar ishtirokida maxsus janoza maxsus janoza namozi o’qilgan.
Janoza namozi qishloqlarda marhumning hovlisidagi kengroq yerda, shaharlarda esa mahalla masjidida imom boshchiligida o’qilgan. Janoza marhum bilan vidolashish uchun musulmonlarga buyurilgan, marhum haqiga o’qiladigan namozdir. Janoza shariat qoidalariga ko’ra qizlar uchun 9, og’il bola uchun 12 yoshda farz (buyurilgan, bajarilishi shart) bo’lgan. Janoza namozida qatnashayotganlarning tahoratli bo’lishi va marhumning o’ng tarafi qibla tomonda bo’lishiga e’tibor qilingan. Shuningdek, imom janoza o’qiyotganda, murda erkak bo’lsa, ko’kragining to’g’risida, ayol marhumaning esa belining to’g’risida turgan. Janoza o’gib bo’lgach, marhumning marhumning tobutini ko’tarishni odatda, keksa yoshli qariyalar boshlab bergan. Tobutni xonadondan olib chiqib ketishda bu yerda qayta o’lim bo’lmasin, degan niyatda uch marta yerga qo’yib ko’targanlar va qishloq (mahalla) qabristoniga olib borib, dafn qilganlar.
O’zbeklarda marhum dafn etilgandan keyin uni xotirlab, bir qancha marosimlar o’tkazilgan: uch, yetti, qirq va yilini xotirlash. Xotira marosimlariga yig’ilganlar marhumning haqqiga duoi fotiha qilib, xatmi qur’on o’qiganlar. Marhumning “uchi”, “ettisi”, “yigirmasi” va “qirqi”ni o’tkazish yoki ruh (arvoh)larga atab qirqta chiroq qo’yish kabi e’tiqod va udumlar aslida, hech qanday iloqiy yoki shar’iy tomoni bo’lmagan, ular ibtidoiy davrlardagi e’tiqodiy qarashlar va sehrli raqamlar bilan bog’liq qadimiy xalq qarashlari asosida paydo bo’lgan. (Nasriddinov 1996. 143) Marhumlarni xotirlash marosimlari ramazon va qurbon hayitlari kunlarida ham o’tkazilgan. Hayit namozlari o’q’ilgandan so’ng hayitliklar orasida vafot qilgan marhumlar xonadonlarida hayitlik qilib, duoi fotiha qilgani borganlar. Marhumlar va ota-bobolar arvohlarini xotirlash tabiatdagi fasllar o’zgarishi bilan bog’liq kunlar, jumladan, birinchi qor yoqqanda – “Qor yoqdi”, Navro’zda, laylak kelganda, qovun pishig’i, gul ochilganda, daraxtlar (anor, jiyda) gullaganda ham o’tkazilgan. Motam bilan bog’liq marosimlar zamon va makonga oid falsafiy tushunchalar bilan koinot hamda insoniyat, tabiat va odam hayoti o’rtasidagi muayyan darajadagi bog’liqlikni bildiradi.
O’zbek xalqining ijtimoiy va oilaviy sharoitidagi mavjud marosimlarning har birida bir qancha urf-odatlar, irim-sirimlar hamda rasm-rusumlar mujassamlashgan. Marosim va odatlarning ko’pchiligi xalqimizning asrlar davomida amal qilib kelgan milliy qadriyalaridir. Sovetlar davrida olib borilgan mustamlakachilik va ateistik siyosat natijasida ko’plab milliy hamda an’anaviy qadriyatlarimiz bilan bog’liq an’analar va urf-odatlar ta’qib ostiga olinishi ma’lum ma’noda ma’naviy qashshoqlikka sabab bo’ldi.
O’zbekiston milliy mustaqillikka erishgach, xalqning qadimiy va azaliy qadriyatlari asta-sekin tiklandi hamda ularning ko’plari xalq turmush-tarzidan o’zining munosib o’rnini topdi. O’z navbatida, sovetlar davrida kommunistik mafkura ostida olib kirilgan ayrim marosimlar xalq turmushidan chiqib ketdi va qolaversa, yangi qator zamonaviy marosimlar ham kirib keldi.
Foydalanilgan manba va adabiyotlar
1. Аширов А., Атаджонов Ш. Этнология (Ўқув қўлланма). – Тошкент: Иқтисод-молия, 2008. – 174 б.
2. Асқар Маҳкам.Авесто. Тарихий-адабий ёдгорлик. – Тошкент: Шарқ, 2001. –338 б.
3. Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000. – 324 б.
4. Беруний Абу Райҳон. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар / Танланган асарлар. Т.1. – Тошкент: Фан, 1968. – 253-б.
5. Бўриев О. Наврўз тарихидан лавҳалар. – Тошкент: Ўзбекистон, 1990. – 64 б.
6. Курбанов Г. Зороастрийские культы и обряды / Азия и Африка сегодня. – Москва, 2000. – №6.
7. Маҳмуд Саттор. Ўзбек удумлари. – Тошкент, 1991. – Б.48.
8. Мукминова Р.Г. Очерки по истории ремесла в Самарканде и Бухаре в ХIХ в. – Ташкент, 1976.
9. Наршахий Мухаммад. Тарихи-а Бухара – История Бухари / Под ред. М. Исхакова. Перевод, комментарии и примечания Ш.С. Камолиддина. Археолого-типографический комментарий. – Ташкент: СМИ, 2011. – 600 с.
10. Насриддинов Қ. Ўзбек дафн ва таъзия маросимлари. – Тошкент: Мерос, 1996. – 143 б.
11. Ртвеладзе Э. В. Ўзбекистон цивилизацияси: давлатчилик ва ҳуқуқ тарихидан лавҳалар. – Тошкент, 2001.
12. Саримсоқов Б. Хатна тўйлари фолъклори / Ўзбек фольклори очерклари. – Тошкент: Фан, 1988. Т. И. – Б. 190–191.
13. Шониёзов К. Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни. – Тошкент: Шарқ, 2001.
14. Снесарев Г.П. Реликти домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. – М.: Наука, 1969.– С. 205–206.
15. Султанов Т.И.Опит анализа традиционних список 92 “племя И илатия. /Средня Азия в древности и средновековъэ (история И култура). – Москва, 1977. – С. 166.
16. Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства. – Ташкент, 1958. – 158 б.
17. Сухарева О.А. Празнества светов у равнинних таджиков (конец ХIХ – начало ХХ вв) / Древние обряды, верования и кулъто народов Средней Азии. – М., 1986. – С. 31–46.
18. Тошева Г. Қашқадарё воҳаси никоҳ тўйи маросими. – Тошкент: Миллий кутубхона нашриёти, 2007. – 119 б.
19. Хамраев А. Х. Празник красной розой // АН УзССР. – 1958., – №5. – С. 21–26.