OSMON YORITQICHLARI HAQIDAGI O‘ZBEK AFSONA VA RIVOYATLARI

Kirish. Jo‘g‘rofiy jihatdan olib qaralsa O‘zbekiston ikki daryo - Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida joylashgan. Insoniyat tarixidan ma’lumki, tamaddun o‘choqlari hamisha tabiiy sharoiti qulay bo‘lgan joylar, asosan, daryolar oralig‘i yoki quyilish o‘rinlarida paydo bo‘lgan, rivojlangan. Xususan, bizga ota-bobolarimizdan meros bo‘lib kelayotgan yurt ham ana shunday joy hisoblanadi. O‘tmish tarix sahnasida bu makon tamaddunlar to‘qnashgan, eng ko‘p saltanatlar qurilib, urug‘-qabilalar, elatlar, millatlar, irqlar aralashgan maskanlardan biridir. O‘zbek etnosining hayoti, tarixi, taqdirini, moddiy va ma’naviy merosini ushbu faktorlardan ayri tasavvur etib bo‘lmaydi. Shunday ekan, xalq tarixi, taqdirining o‘ziga xos badiiy ifodasi bo‘lmish folklor, xususan mifologiyasini idrok etishda, anglashda, tadqiq qilishda ushbu jihatlarni inobatga olish shart.

O‘zbek etnosi til va etnik jihatdan turkiy xalqlar oilasiga kiradi va tarkib jihatidan barcha turkiy xalqlarni uch guruhi: qorluq, qipchoq, o‘g‘iz qabila birlashmalarini o‘zida jamlashi bilan boshqa turkiylardan ajralib turadi. Bu holat o‘zbeklarning moddiy, ma’naviy merosida ham muhim o‘rin egallaydi. Har bir xalqning voqelikka o‘z estetik munosabati mavjud. Bu munosabat o‘sha xalqning folklori, ya’ni mif, ertak, qo‘shiq, maqol-matallari, doston va boshqa namunalarida o‘z badiiy ifodasini topadi. O‘zbek folklorida turkiy xalqlarning ana shu uch guruhiga mansub meros an’analarni o‘ziga xos qorishgan va rivojlangan holatda ko‘ramiz. Bu esa o‘zbek folklorining turli-tumanligi, rang-barangligi va boyligini ta’minlagan asosiy omildir. O‘zbek folkloriga oid har qanday janr namunalari ko‘zdan kechirar ekanmiz, uning barcha turkiy xalqlar folklori bilan mushtarak jihatlarga, ayni vaqtda, o‘ziga xos taraqqiyot bosqichlaridan o‘tib o‘zbekcha talqin olgan betakror variant va versiyalariga egaligiga guvoh bo‘lamiz. Yana bir jihat, o‘zbek folklordagi bu o‘ziga xoslik, boylik, betakrorlik faqat turkiy xalqlar doirasidagi qon-qardoshlik bilangina chegaralanmaydi, shu qatorda Markaziy Osiyoda va qo‘shni hududlarda yashab kelayotgan boshqa xalqlar o‘rtasidagi madaniy, siyosiy, iqtisodiy birlik, aloqalar ta’sirida ham bo‘y ko‘rsatadi. Folklorshunoslar V.M.Jirmunskiy va H.T.Zarifovlarning o‘zbek eposi haqida bildirgan quyidagi fikrlari folklorning barcha janrlariga, mifologiyaga ham bevosita aloqadorligi bilan ahamiyatlidir. Mualliflar yozadi: “O‘zbek eposi qachon, qayerda va qanday sharoitda vujudga kelgan... Bu masalani birinchi galda mavjud epik syujetlar, motivlar, obrazlar va usullarni boshqa turkiy xalqlar, avvalo, O‘rta Osiyo xalqlarining epik ijodi bilan, ikkinchi tomondan esa unga yaqin folklor janrlari, jumladan, xalq ertaklari, xalq kitoblari va nihoyat o‘zbek mumtoz adabiyoti va kitobiy dostonlari orqali bog‘lanuvchi fors she’ri va nasriy dostonlari adabiy ta’sirini qiyosiy o‘rganmay turib amalga oshirish mumkin emas”(Jirmunskiy, Zarifov 1974:447). Bu o‘rinda nafaqat forslar, shu bilan birlikda arab, xitoy, hind, yunon va boshqa xalqlar bilan bevosita hamda bilvosita kechgan turli darajadagi aloqalarning ta’siri, aks ta’sirini ham nazardan qochirmaslik lozim.

Biror bir xalqning folklori, uning tur va janrlari haqida gap ketar ekan, birinchi galda mifologiyasiga diqqat qaratiladi. Dunyo xalqlari orasida yunon, misr, hind, eron, german va boshqa xalqlar mifologiyasi ilmiy adabiyotlarda atroflicha tadqiq etilgan, ammo yaqin-yaqingacha o‘zbek mifologiyasi “turkiy tilli xalqlar mifologiyasi” tarkibida qisman sanab kelindi (Mifы narodov mira 1991: 537–541). Hatto “o‘zbek mifologiyasi” atamasi ba’zi tadqiqotchilarga erish tuyulgan. Bu xil tasavvurning tug‘ilishiga ma’lum sabablar bor. Avvalo, o‘zbek etnosining XX asr boshida taqdir taqozosi bilan shu nom ostida alohida atalishining rasmiy tus olgani, ikkinchidan, folklor namunalari qatori mifologik manbalarning ushbu davrdan boshlab u yoki bu darajada yozib olishga kirishilgani, uchinchidan, boshqa xalqlar folklori hamda mifologik manbalaridan farqli ravishda umumturkiy va o‘zbek mifologiyasining jonli folklor tarkibida badiiy estetik talqinlarda kelayotganligi ham o‘zbek mifologiyasi tushunchasining qabul etilishi, tadqiqida ma’lum chalkashliklarni tug‘dirdi. Eng asosiysi, o‘zbek mifologiyasiga tegishli ma’lumotlarning o‘z vaqtida yozib olinmaganligi, aksariyat hollarda diniy folklor namunalari qatorida baholanib e’tiborsiz qaralgani ham ularni tadqiqotchilar nazaridan chetda qoldirdi.

Dunyo xalqlarining tafakkur tarixiga umumiy tarzda nazar tashlasak, dastlab mifologik tafakkur, keyingi bosqich mifo-poetik tafakkur, so‘ngra poetik tafakkur mahsullari o‘rin olishini kuzatamiz. Yunon, misr, hind, eron va boshqa ko‘pchilik xalqlarning mifologik dunyoqarashlari aks etgan manbalar mifologik hamda mifo-poetik tafakkur bosqichida turli ko‘rinishlarda yozma manbalarda saqlanib qolgan. Ammo aksariyat turkiy va o‘zbek mifologiyasi bilan bog‘lik obrazlar, motiv va syujetlar folklor manbalarida: ertaklar, dostonlar, qo‘shiqlar va boshqa janr namunalari mag‘zida badiiy estetik bosqichda yetib kelgan. Bu syujet, motiv va obrazlardagi mifologik tasavvurlarni ko‘rsatish uchun – badiiy estetik qatlam mag‘zidagi mifo-poetik, so‘ngra mifologik qatlamni tiklash talab etiladi. Masalan, “Go‘ro‘g‘li” dostoniga asos bo‘lgan syujet mohiyatida o‘lib-tiriluvchi tabiat va quyosh turkum miflari bilan bog‘liq obrazlar tizimi, syujetlari turganligini epik qahramonning tug‘ilishi, or olishi va boshqa motivlar, bosh qahramon, ona va ota hamda boshqa yetakchi obrazlar genezisini mavjud variant va versiyalarni qiyosiy o‘rganish orqali aniqlash mumkin. Bir so‘z bilan aytilsa, ko‘pchilik o‘zbek miflarining syujet va motivlari, mifik obrazlari folklorda badiiy talqinlarda yashamoqda. Bu holat o‘zbek folklori namunalarining qadimiy ildizlari mifologik nuqtai nazardan to‘liq tadqiq etilsa oydinlashadi. Mifologik tafakkur namunalarining badiiy talqinda saqlanishi u yoki bu xalqda miflar bo‘lmagan, degan xulosalarning asossiz ekanligini ko‘rsatish barobarida, bu xalq tafakkurining qadimiyligi, mukammaligidan ham dalolat beruvchi manba hisoblanadi. Aslida, diniy dunyoqarashlar, miflogik tasavvurlar, falsafiy ta’limotlar folklor, adabiyot va san’atning mohiyatida, bir umumiy mag‘izda turadi. Din, mif insondan tashqaridagi butun borliq, yaratuvchi va yaraluvchi haqidagi bilimlar orqali insonga kelsa, falsafa, adabiyot va san’at yaralganning yaratuvchiga bu bilimlar va keng ma’nodagi metaforik talqinlar orqali bog‘lanishi va o‘zini kashf etishini tasvirlaydi, fikr-mulohazalarini ifodalaydi.

Mifologik ta’limot aql mantig‘iga sig‘masligi bilan ham laduniy ta’limotlarga uyg‘un. Mantiq sathiga olib tushilsa, aksariyat fizik holat va hodisalarning izohiga ham aylanishi mumkin. Miflar o‘z davri va zamonasi uchun diniy ta’limot vazifasini ham o‘taganligi muhim. Miflarning din va falsafaga bog‘lanishi ushbu jihat bilan aloqador. Mif tili – ramz va timsollar, obrazli tafakkur tili, bu esa uni adabiyot va san’atdagi ifoda usullariga uyg‘unlashtiradi. Lekin mif hech qachon adabiyot, san’at bo‘lmaydi, aksincha, ularga asos vazifasini o‘taydi.

Inson butun borliq oldida tafakkur qilar ekan, ilhom uning ongi, shuurini Ulkan bilimga bog‘lagan. Ulkan bilimni N.Tesla quyidagicha izohlagan: “Mening miyam faqat qabul qiluvchi bir uskuna, xolos. Koinot kengliklari aro qandaydir bir, biz uzluksiz ravishda bilim, kuch, ilhom oladigan manba – yadro mavjud. Bu yadroning sir-sinoati nimada ekanligidan bexabarman, lekin men uning mavjudligiga aminman”(manba: https://ru.citaty.net/avtory/nikola-tesla/). Aslida, inson ruhiyati, uning anglash, bilish, tafakkur etish va ijod qilish, yaratish quvvati ana shu koinatdagi yadro – ULKAN BILIMga bog‘liq. Inson ushbu holatda o‘zini borliqning ajralmas qismi sifatida ko‘radi, taniydi. Borliqni o‘zidek bilib, o‘zgalarga anglatadi. Unga bu sirni, bilimni borliq bilan ruhiy birlik, yadroga bog‘lanish quvvati beradi. Birlik EGAsini tanitadi. Biz mif deb aytayotgan voqelik inson tafakkurining ilk bosqichdagi Ulkan bilim bilan bog‘lanish ilhomining mevasi hisoblanadi. Bu Ilhom damida anglatilgan narsalar anglovchiga tushunarli edi. Koinot, osmon, yulduzlar, quyosh, oy, suv, yer va barcha tiriklikning ibtidosi, yashash tartibi, avvali va oxirining o‘ziga xos izohi edi. Biz ramz, timsol deb aytayotgan ifodalar yaxlit bir tizimda bo‘y ko‘rsatar edi. Keyinchalik obraz, ramz, timsol badiiy tasvir usuli ataldi. Biz ibtidodagi bu tushunchalar mag‘zida aniq fanlarning xulosalarini ko‘rib, ibtidoiy ajdodlarimizning bu haqiqatlarga qanday erishganliklariga tushinmay hayratlanamiz. Aslida, barcha ilohiy bitiklar kabi bu hukmlar ham Ulkan bilimning aks-sadolari hisoblanadi. «Mifologik tafakkur – tassavur hukmronligida paydo bo‘lgan tafakkurdir. Tasavvur primitiv faoliyat natijasi emas, tafakkurning oliy formasi, ayni paytda ham ijod, ham bilish xususiyatiga ega bo‘lgan ko‘rinishidir», –deydi Ya.Golosovker (Golosovker 1987) Olimning bu fikri ham N.Teslaning izohiga uyg‘un.

O‘zbek xalq dunyoqarashida ustivor ko‘rinish olgan tasavvurlar endilikda yagona yaratuvchi bilan bog‘liq ta’limotga asoslangan islom dini ekanligi va xalqimiz islomga qadar, tangrichilik, olovparaslik, zardo‘shtiylik, buddaviylik, nosroniylik, manixeylik hamda bu dinlar bilan baqamti bugungacha yashab kelayotgan shomonlikka sig‘inganliklari barchaga ayon. Ammo xalq orasida olam, koinot, yulduzlar, odam, jamiki tiriklikning paydo bo‘lishi hamda ibtido va intiho haqidagi ko‘hna tasavvurlarga bog‘lik aytim, turli naql, afsonalar ham uzuq-yuluq bo‘lsada saqlangan. Ularning aksariyat qismi bugunda tan olingan yetakchi dinlargacha bo‘lgan ta’limot aks-sadolari, tasavvurlarining oqavasi ekanligi aniq ko‘rinib turadi. Bu manbalar tizimiga endilikda badiiy tafakkur namunalari ko‘rinishdagi – doston, ertak, qo‘shiq va boshqa manbalardagi ma’lumotlar tiklab qo‘shilsa, o‘zbek mifologiyasi haqida to‘liq tasavvur hosil bo‘ladi. Ushbu afsona, naql va aytimlarni yaxlit holda tadqiqot ob’yektiga olinsa, o‘zbek xalqining ko‘hna mifologik dunyosini tasavvur etish imkoni tug‘iladi. Eng ahamiyatli jihat shundaki, bu afsona, aytimlarning aksariyat qismi qardosh turkiy xalqlarning deyarli barchasida o‘z paralellarini topadi. Bu esa ularning ildizi juda qadimga – ibtidoga bog‘langanligiga guvohlik beradi.

Borliq, osmon yoritqichlari, hayot haqidagi mifologik tasavvurlar. Butun koinot, osmon yoritqichlari, yerning paydo bo‘lishi, hayot va tiriklikning boshi, borliqning yashash tartibi haqidagi mifologik tasavvurlarning izlari, avvalo, tilda, so‘zlar zamiridagi ma’nolar qatlamida turadi. Muqaddas bitikdagi SO‘Z bilan bog‘liq axborot asosi har bir inson bog‘lana oluvchi koinotdagi “yadro” – Ulkan bilimdagi “Asmo ilmi”ga (Nosiruddin Burhonuddin Rabg‘uziy 1990:20) bevosita tegishlidir. Bugungi kunda ham tilimizda keng qo‘llaniluvchi: “Bobo quyosh”, “Oy momo”, “Ona yer” kabi tushunchalar ildizi xalqning qadim kosmogonik miflariga bog‘liqdir. Quyoshni erkak, oyni ayol, yerni ona sifatida tasavvur etish dunyoning barcha xalqlariga xos unversal tushunchalar hisoblanadi.

Borliqning samoviy tuxumdan paydo bo‘lgani haqidagi mif ham aksariyat xalqlar mifologiyasi asosida turadi. DUNYO TUXUMi haqidagi o‘zbek – turkiy mifining izlarini “Temir qoziq”, “Ang(k)ur bilan Tang(k)ur”, “Olang‘(q)asar pahlovon” haqidagi samoviy afsonalar, “Tuxumboy bilan Buyrakboy” ertagi zamiridan ilg‘aymiz. “Yer(ning) ustidan osmon do‘ppiday yopib turadi. Eng balandda (ko‘kda), o‘rtada Temir qoziq yulduzi turadi. Jami yuduzlar yer bilan Temir qoziqning (atrofida) chir aylanadi. Yerning ostida ham bir Temir qoziq yulduzi bor. Ikki Temir qoziq tortishib, yer qimirlamay turadi.”(Turdimov 1992:40 ) Yerning osti va ustining do‘ppidek qobiq bilan o‘rab turilishi va barcha yulduzlarning Temir qoziqqa bog‘lanib yer atrofida aylanishi haqidagi tasavvur dunyo tuxumi haqidagi miflar tizimining yetakchi – o‘zak halqasi hisoblanadi. Angur va Tangur afsonasida aytilishicha: “Avallari osmon tekis chinniday ekan. Bir Ankur bilan Tankur degan bahaybat odamlar urishib, Yerning u boshidan-bu boshigacha surishib borishibdi. Ularning kallasi osmonni sidirib, Somonchining yo‘li paydo bo‘libdi. Xudoning qahri kelib, ularni dengizning tagiga tashlab yuboribdi”. (Turdimov 1992:40) Yer usti va ostini do‘ppidek o‘rab turgan osmonning – dunyo tuxumining ibtidoda chinnidek musaffo bo‘lganligi bu afsonada aytilmoqda. Ankur bilan Tankurning urishi natijasida ularning boshi sidirgan joydan Somon yo‘li yulduzlarining paydo bo‘lganligi, samoda yulduzlar tizimining bunyodga kelganligi mifik dunyoqarashning tayanch halqalaridan hisoblanadi. Ushbu afsonaning ikkinchi variantida Ankur bilan Tankur judayam katta aka-uka sifatida talqin etiladi va ular ov qilingan go‘shtga talashib yoqalashgani (urushgani), ikkovi qo‘liga tayoq olib yerning u boshida bu boshigacha urishib borganlari, ularning tayoqlari osmonni sidirib, yaralab bizning Somon yo‘li gallaktikamiz hosil bo‘lganlini ramziy tasvirlangan (Bobolardan qolgan naqllar 1998:24). Alanqasar pohlovon afsonasida esa qahramonning boshi sidirgan joydan Somon yo‘li paydo bo‘lganligi aytilgan: “Qadim zamonda Olang‘asar degan bir pahlavon odam yashab o‘tgan ekan. Olang‘asar shunaqangi daroz ekanki, “boshim osmonga tegmasin” deb doim enkayib yurar ekan. Bir kuni bo‘yni og‘rib, qaddini roslagan paytda boshi osmonni sidirib ketgan ekan. Hozirgi Somon yo‘li osmonning ana shu Olang‘asar polvonning boshi tegib sidirilgan joyining izi ekan”(Bobolardan qolgan naqllar 1998:24). Angur va Tangur, Olang‘asar kabi ulkan qahramonlarning noo‘rin harakatlari chinnidek osmon tartibini buzganligi, bu harakatlari bilan ularning har biri gunohiga yarasha jazoga tortilganligi miflarda bayon etilgan. Koinotdagi sokinlikning harakat tufayli buzilgani, natijada, yulduzlarning vujudga kelganligi bu afsonalar mag‘zidan ilg‘anadi. Somon yo‘li haqidagi boshqa bir afsonada “Somon yo‘li karvon yo‘li bo‘lgan, xudoning amri bilan osmonga chiqib ketgan”(Bobolardan qolgan naqllar 1998: 22), deb hikoya qilinadi.

O‘zbek mifologik afsonalari va tasavvurlari tizimida quyosh, oy, yerni inson sifatida anglangani kabi, barcha osmon yoritqichlari yerdan osmonga ko‘tarilgan odam, turli jonzot va narsa-buyumlar tarzida talqin etilganini (1-axborotchi) kuzatamiz.

“Hulkar bir to‘p qiz bo‘lgan. Xudoning amri bilan osmonga chiqib ketgan” (1-axborotchi).

“Yetti qaroqchi – yetti yulduz. Cho‘michga o‘xshaydi. Hulkar yulduzining bittasini o‘g‘irlab olib qo‘ygan. Hulkar avval yetti yulduz bo‘lgan. Birovini Yetti qaroqchi olib, oltita qolgan. Yetti qaroqchi Hulkar bilan Qambarning o‘rtasiga tushib, ularni yuz ko‘rmas qilib qo‘ygan. Avval ular bir-birini yaxshi ko‘rishgan, oshiq-ma’shuqa ekan. Hozir Hulkar botsa, Qambar chiqadi. Qambar botsa, Hulkar tug‘adi. Hulkar – qiz, Qambar – yigit, deyishadi. Oxir qiyomatda Qambar bilan Hulkar ko‘risharmish. Hulkar bir to‘p – olti yulduz. Qambar to‘qqizta yulduz (Turdimov 1992:40)... (avvalgi) uch yulduz Qambarning og‘zi, (keyingi uch yulduzning) o‘rtasidagi yarqiroq yulduz o‘ti, oxirgi uch yulduz Qambarning keyti (dumi) deyiladi. (1-axborotchi) Axborotchi: “Qambar yetti yulduz, birovi muallaq, ikkinchisi og‘iz o‘mirtqa, uchinchisi shomurt, oxiri o‘ti, o‘tiga ketti, ketiga ketti”, deb aytdi. Hulkar yulduzidan keyin Tarozi yulduzlari tug‘iladi (chiqadi). Tarozilar ikkita: Qo‘l tarozi (kichigi), Poy tarozi (kattasi). Oxir qiyomatda ana shu tarozilar yerga tushib, odamlarning gunoh-savoblari (ularda) tortiladi emish”( Turdimov 1992: 40).

Folklorshunos M.Jo‘rayev ham bu tizimda turuvchi Hulkar yulduzi bilan bog‘liq afsonalar va topishmoqni “Turkiy xalqlar astromifologiyasida Hulkar yulduzi” maqolasida keltirgan va turk mo‘g‘il hamda boshqa xalqlar orasida keluvchi versiyalariga qiyolagan (Jo‘rayev Toshkent. 2017:20–29). “Hulkar aslida yetti nafar qiz bo‘lgan deyiladi. Yetti qaroqchi esa olti yigit bo‘lib, qizlarning yon qo‘shnisi bo‘lgan ekan. Ammo Yetti qaroqchining ovqat pishirib, uyni saranjom-sarishta qiladigan xizmatkori yo‘q ekan. Shunda ular Hulkarning yulduzlaridan bittasini o‘g‘irlab, o‘zlariga xizmatkor qilib ko‘mak olmoqchi bo‘libdilar. Bir kuni kechasi yashirincha kelib, qizlarning eng chiroylisini o‘g‘irlab, o‘z makoniga olib ketibdilar. Yetti qaroqchining dum tomonida, boshqalardan “begonasirab” turgan dumli yulduz Hulkarning yetti qizidan biri deydilar. Hulkar o‘shandan buyon o‘z singlisini qutqarish uchun Yetti qaroqchining orqasidan quvib yurar, lekin qaroqchilar hech qachon Hulkarga tutqich bermas emish”( Jo‘rayev Toshkent. 2017:26).

Bizlar, bizlar biz edik,

Bizlar olti qiz edik,

Bir ipakka tizildik,

Tong otganda uzildik.

Bu topishmoqning javobi “Hulkar yulduzi” (Nazarov 2010:110).

Qambar yulduzining ham yerdan ko‘kka chiqib yulduzga aylanganligi Rahmatulla Yusuf o‘g‘li yozib olgan afsonalarda keladi: “Osmonning tushlik tomonida Qambar yulduz osmon tomiga do‘kon qurib qalami, bo‘z to‘qir ekan. Shuytib Qambar yulduz do‘konchilarning piri . Asli Qambar bobo yerda bir o‘ra qazib, o‘sha yerda do‘kon to‘qib o‘tirganda osmonga chiqqisi kelib: – Ho‘p! – deb otilib osmonga chiqib ketgan emish. Shundan keyin Qambar bobo yulduz bo‘lib qolgan emish. Qambar bobo judayam to‘g‘ri va halol odam bo‘lgani uchun Xudo uni dunyoning g‘urbatlaridan xalos qilib, o‘zini osmonga chiqarib qo‘ygan ekan”( Bobolardan qolgan naqllar 1998:24).

Hulkarni qiz, Qambar, Yetti qaroqchini erkak sifatida; Temir qoziq, Qo‘l tarozi va Poy tarozilarni buyum, Oqbo‘zot va Ko‘kbo‘zotlarni ot sifatida anglash o‘zbek samoviy afsonalarining o‘zagini tashkil etadi.

Samoviy afsonalarda gallaktikadagi tartib. Qadimiy samoviy mifologik afsonalarda gallaktikadagi yulduzlarning aniq o‘rni, ularning bir-birovi bilan munosabati ramziy aks etgan: “Somon yo‘li yulduzlarlarining ikki qutibida Hulkar va Qambar turkum yulduzlari turadi”( 2-axborotchi). «Temir qoziqqa yaqin yulduzlar Oqbo‘zot bilan Ko‘kbo‘zot. Ikkov yulduz Temir qoziqqa boylab qo‘yilgan ot. Yetti qaroqchi shu ikki otni ushlayman deb poylab yotadi. Oxir qiyomatda Oqbo‘zot bilan Ko‘kbo‘zot bo‘shalishadi. Yetti qaroqchi ularni o‘g‘irlaydi» (Turdimov 1992: 40). «Temir qoziqning Oqbo‘zot bilan Ko‘kbo‘zot degan oti bor. Yetti qaroqchi otini chechib olgan kun oxirzamon bo‘ladi. Ular urri bo‘lgan» (1-axborotchi). “Temir qoziqni Yetti qaroqchi qoqqan. Yetti qaroqchi Oqbo‘zot, Ko‘kbo‘zotni yechib olsa oxir qiyomat bo‘ladi”( 1-axborotchi). Yana bir afsonaga ko‘ra: “Olang‘asar ovlagan olqarlarini ilib qo‘ymoq uchun osmonning o‘rtasiga katta bir temir qoziq qoqibdi. Buni ko‘rgan Xudo: “Yerni oyoq osti qilgani ozlik qilganiday, endi osmonni ham teshmoqchi?!” – deb achchiqlanibdi. Xudoning amri bilan har birining kattaligi tog‘day bo‘lgan toshlar yer yuziga yog‘ilibdi. Yerdagi tog‘lar ana shundan paydo bo‘lgan ekan. Dengizlar toshib ketib, zamin suv ostida qolibdi. Oxiram Xudo yerga qarab bir puflagan ekan, u puflagan sovuqlikdan dengiz suvi shunday muzlabdiki, Olag‘asarning bo‘rbayidan pasti ham qshilib muzlabdi. Muzlagan oyoqlar gavdani ko‘tara olmay, qirqilib tushib halok bo‘libdi. Hali Olang‘asar qoqqan qoziq bor emish. Shuning uchun Temir qoziq yulduzining tubi sovuq bo‘lar emish” (Bobolardan qolgan naqllar 1998:23), deb talqin etiladi.

Samoviy afsonalar variantlarida yulduzlar paydo bo‘lishining turlicha talqinda kelishi, bir necha qatlamga egaligi o‘zbek xalqining murakkab etnik guruhlardan tashkil topgani va ularning har birining o‘z dunyoqarashlari bilan yagona o‘zbek mifologiyasining vujudga kelishiga hissa qo‘shganligini bildiradi. Masalan, Yetti qaroqchi yulduzini laqaylar, Qashqadaryoning ba’zi tumanlarida Yetagan deb atashadi. Bu hududlarda mashhur: “Yetagan yulduz yetov ekan, yetti marotaba takrorlasa savob ekan” (3-axborotchi), aytimi uning qaroqchi talqiniga qarama-qarshi mazmunga ega.

O‘zbek samoviy afsonalarida Hulkar bilan Qambar yulduzlarining samodagi harakati, yer yuzida ko‘rinish muddatlari oralig‘idagi davriylikka ko‘ra fasllarning mavsumiy almashinuvi, ob-havo o‘zgarishlari, insonlar hayotiga bog‘lik jihatlari haqidagi qiziqarli ma’lumotlar keladi: “Hulkar yulduzi botganida yerning tagiga kirib ketar emish. U yer tagida qancha ko‘p tursa, jonivorlar uchun shuncha yaxshi bo‘larkan. Chunki u o‘tlarni yer yuziga quvib yuborar, yer tagidan turib o‘simliklarning ildizidan qitiqlab, ularning o‘sishini tezlashtirar ekan. Kunlarning birida ot, tuya, qo‘y, echki, eshak va sigirlar maslahatlashib, Hulkar yer tagiga tushib ketgandan so‘ng uni yer yuzasiga chiqarmaslikka ahd qilibdilar. Hulkar kirib ketgan teshikni topib, poylab turishibdi. Navbat echkiga kelganda, u «Hulkar bu teshikdan qachon chiqishi aniq bo‘lmasa, ahmoq bo‘lib teshik qo‘riqlab o‘tirguncha, biroz o‘tlab kelay», deb “shaytonlik” qilib, o‘tlagani ketibdi va teshikni yaxshilab qo‘riqlamabdi.

Bir mahal teshik yodiga tushib yugurib kelib qarasa, teshikdan Hulkarning boshi ko‘rinayotganmish. Echki jon holatda teshikni tuyoqlari bilan bekitmoqchi bo‘libdi, ammo Hulkar uning tuyoqlarini yorib, o‘rtasidan chiqibdi-da, osmonga uchib ketibdi. Shu-shu echki ayrituyoq bo‘lib qolgan emish. Agar echki shaytonlik qilmaganda, Hulkar yer yuzasiga chiqolmasdan tagi zaminda qolib ketar, ana shunda yer ustida hamma vaqt yoz bo‘lib turaverar ekan» (Jo‘rayev 2017:21).

Hulkar yulduzining 22 iyundan tong vaqti sharqda paydo bo‘lishi uning tug‘ilishi sifatida qaralgan. Ammo bu paytgacha u yer ostida bo‘lganligi sababli tun osmonida ko‘rinmaydi, qish mavsumida osmonga chiqib, “hukmi” yuradi, deb tushinilgan. Hulkarning “hukmi” 22 sentyabrdan to‘liq amalga qilishi bu afsonalar mag‘zidan anglanadi. Xalq Xulkarning harakatiga qarab qishning kelishi, yakuni va yoz mavsumining boshlanishi, tugallanishini aniqlagan. “Hulkar tug‘di – o‘t tug‘di”, “Hulkar oyning bari qish” (O‘zbek xalq maqollari 1989: 495) maqollarida uning qish mavsumi ekanligi ifodalansa, “Hulkar uydan ko‘rinsa, uch oydan so‘ng yoz bo‘lar. Yotarga yonboshlasa, Yoz bo‘lmay nesi qolar”( 4-aytuvchi) aytimi mag‘zida Hulkarning qishki mavsumda ko‘rinishi va yoz davrida botishi davriyligiga uyg‘un qish va yozning o‘rin almashish muddatlari aytilmoqda. Hulkar yulduziga muqobil Qambar yulduzi 22 dekabrda tug‘iladi va 21 martdan uning “hukmi” amalga kiradi deb qaralgan. Shu sababli ham astral mifologiyada Hulkar qish fasli, Qambar yoz mavsumi bilan bog‘liq talqinlar olgan.

Yulduzlar harakatiga uyg‘un tabiatdagi o‘zgarishlar mifologik asosli aytim va maqollarning yaratilishiga zamin bo‘lgan. “Tarozi tug‘sa tong soviydi, Sumbila tug‘sa suv soviydi”, burungining gapi bular”( 4-aytuvchi) maqolida Hulkar yulduzidan so‘ng Tarozi yulduzining tug‘ilishi ma’lum qilinmoqda. Bu xil maqol va aytimlar zamirida xalqimizning yulduzlar harakati va yer tabiatidagi o‘zgarishlarning mavsumiyligi haqidagi mifik ko‘rinishdagi bilim-tajribalarning qaymog‘i jamlangan.

Temir qoziq, Oqbo‘zot-Ko‘kbo‘zot, Yetti qaroqchi, Hulkar, Qambar hamda o‘n ikki burjni tashkil etuvchi – Tarozi va boshqa yulduzlarining o‘zaro munosabati, koinotda joylashuv tartibi, quyosh, oy, yer bilan aloqasi, mavsumiy harakatlari ramziy ifoda topgan o‘zbek mifologik afsonalari, aytim, maqollari mag‘zida o‘lib-tiriluvchi tabiat kultlari, antropogen, totemistik, animistik, manistik, dualistik, mavsumiy, taqvimiy va esxatologik miflar qorishiq holda kelayotgani ko‘rinadi.

Dunyo tuxumi, uning tarkibi haqidagi miflarda ajdodlarimizning yerning koinotdagi o‘rni va koinot tartibi haqidagi tasavvurlarining ramziy ifodasini topsa, dunyo tuxumining vertikal modelda tuzilishi – tepa osmon – ko‘k (yorug‘lik), o‘rta olam – yer yuzi, quyi olam – yer osti “osmoni”(zulmat) dunyosi kartinalarini anglaymiz. Ajdodlarimiz har ikki (tepa va quyi) osmonning qoq markazida o‘rin olgan Temir qoziq yerni ikki tomonlama qimirlatmay ushlab turadi, yuqori osmondagi yulduzlar yer va Temir qoziq atrofida aylanadi, deb tushinganlar. Afsonada pastki – zulmat osmoni haqida mufassal tafsilot eslatilmaydi, unitilgan bo‘lishi ham mumkin. Ammo pastki osmonda ham Temir qoziq bor, deb aytilishi, Qambar, Hulkar, Tarozi va boshqa yulduzlarning masumiy yer ostiga botish va tug‘ilish muddatlarining mavjudligi haqidagi tasavvurlar, aytimlar bu osmon haqidagi tushunchalarimizni aniqlashtirishga yordam beradi.

Osmondagi yulduzlar – Yetti qaroqchi bilan Oq bo‘zot, Ko‘k bo‘zot, Qambar, Hulkarlar va boshqa samoviy yoritqichlarining o‘zaro munosabati butun borliqning asosini tashkil etuvchi EZGULIK hamda YOVUZLIK kuchlari orasidagi uzluksiz kurashning kosmik ko‘lamdagi mifik talqinlari sifatida qaralmog‘i kerak.

Yulduzlar o‘rtasidagi tartibning buzilishi – Temir qoziqning Oq bo‘zot, Ko‘k bo‘zotni o‘g‘irlashi, Hulkar va Qambarning topishuvi, Tarozilarning yerga tushib savobu gunohning o‘lchanishi hamda boshqa hodisalar haqidagi axborotlar o‘zbek mifologiyasida esxatologik miflar tizimining aks-sadosi hisoblanadi. Ayni paytda xalqimizning mifologik tizimida mag‘zini an’anaviy umummifologik tartib: kosmosning xaosga, xaosning kosmosga evrilishi g‘oyasi tashkil qiladi.

O‘zbek xalq dunyoqarashida ilk insonning yaratilishi, Odam (Kishi) va Momo (Tishi)ning taqdiri, yerga tushishi to‘liq ravishda monotoistik dunyoqarash, islomiy tasavvurlarga aylangan, qat’iy o‘rin olgan. Ammo xalq orasida yana shunday tasavurlar borki. ularning izlarini qadim-qadimdan axtarishga to‘g‘ri keladi. “Osmon qavat-qavat bo‘lar ekan. Nechanchidir osmonda bir daraxt bor ekan. Har bir odamning oti yozilgan barg shu daraxtda bo‘lar ekan. Odam o‘lsa, barg so‘lib, uzilib tushar ekan. Barg yerga tushganda biror odamga tegib ketsa, shu odamning qulog‘i chimillar ekan. Shunday vaqti kalima qaytarishi kerak ekan (Turitmov,1992:40)”. “Har bir odamning osmonda o‘z yulduzi bo‘lar ekan. Odam o‘lsa, yulduzi yo‘q bo‘lib ketar emish.”(Turdimov,1992:40) Dunyo xalqlari mifologiyasidagi dunyo daraxti obraziga tipologik uyg‘un keluvchi bu daraxt obrazini dostonlar, ertaklar, afsonalar, naqllar, marosim lirikasi va ishq-muhabbat mavzusidagi qo‘shiqlar tarkibida turli ko‘rinishlarda uchratamiz. Xalq tilida turmush qurayotgan yoshlar va eru xotinga nisbatan ommaviy qo‘llaniluvchi: “Yulduzi yulduziga to‘g‘ri keldi”( 5-axborotchi) yoki istarali kishiga“yulduzi issiq”(5-axborotchi) deb aytiluvchi iboralar ham ushbu tasavvurlar bilan bir o‘zakka bog‘lanadi.

Hayot, yer yuzida tiriklik tizimining tartibi. Dunyo mifologiyasida yer yuzida hayot qanday paydo bo‘ldi, degan savolga turfa talqinlarda javoblar keladi. Ammo ular mohiyatan yagona mazmunda tutashadi. Faqat talqinlar, ifoda shakllari turlicha va ba’zilari batafsil bo‘lsa, boshqalari bir so‘z yoki jumlada aytilgan bo‘lishi mumkin. Ayni vaqtda o‘zbek mifik dunyoqarashidagi javob tiriklik tizimining mukammal timsollariga egaligi, tadrijiylikni aniq ramziy obrazlarda ifodalashi bilan alohida ajralib turadi. Mifik talqin zanjirli (komulyativ) ertak sifatida yetib kelgan bo‘lsada, asl mifologik shaklidan uzoq ketgan emas. “Tuxumboy bilan Buyrakboy” nomli zanjirli (komulyativ) ertakning qisqacha mazmuni shunday: Tuxumboy bilan Buyrakboy yantoq chopishga chiqib, och qolishadi. Kurashib, g‘olib mag‘lubni yeydi, deb shart boylashadi. Tuxumboy Buyrakboyni yiqitib, yutib yuboradi. Shundan keyin Tuxumboy yo‘l-yo‘lakay uchragan qarg‘a, uloq, toychoqli biya, bo‘tali tuya, ko‘p qizlar, ko‘p o‘g‘il bolalarni ham yutib, Maston kampirning chaylasiga yetib choy so‘raydi. O‘zi choy qaynaguncha dam olay, deb uyquga ketadi. Kampir otashkurakni qizdirib Tuxumboyning ketiga bosadi. Tuxum yorilib, u yutgan narsalar chiqib, kampirning uyida barchalari murod-maqsadga yetishadi (Tuxum bilan Buyrak 1992: 10–13).

Ertakdagi har bir obraz tub ramziy ma’nosiga ega, tub ramziy obrazlar tasvirga ramziylik yuklab, umumiy timsoliy mazmun yuzaga chiqadi.

Ertak avvalida tuxum va buyrakning vaziyati, holati teng edi. Ular shartga barobar intilishadi. Ammo Tuxumboy Buyrakboyni kurashda yiqitgach pasongi o‘zgaradi. Endi Tuxumboy g‘olib va u Buyrakboyni yeyish huquqini qo‘lga kiritdi. Ushbu motiv ertakning umurtqasini tashkil etadi. Chunki qolgan motivlar (kampirgacha bo‘lgan zanjir) mag‘zi mohiyatan ushbu tasvirga uyg‘un.

A) Tuxum g‘olib – yutuvchi.

B) Buyrak, qarg‘a, uloq, toyli biya, bo‘tali tuya, qizlar, o‘g‘il bolalar – yutuluvchi.

Mohiyatda yutuvchi bitta, yutiluvchilar ko‘p bo‘lsa-da, ular bir umumiy mahrajga keladi (faqat shakli o‘zga, oddiydan murakkablasha boradi). Ertak finalida kampir uyquga ketgan tuxumni qizdirilgan otashkurak bilan yorib, yutilganlarning qayta yorug‘ olamga chiqishlariga imkon beradi.

Tuxum – bu keng ma’noda URUGʻ. Jamiki tiriklik urug‘dan chiqadi (unadi), o‘sadi, rivojlanadi, meva beradi, kamol topadi, yana urug‘ga qaytadi. Urug‘ga qaytish tiriklik javharining ma’lum muddat uyquga ketishidir (Tuxumboyning maston kampir kulbasida uxlashi). Ona tabiat (Kampir) urug‘ning “qizib, yorilib” (Kampirning qizigan otashkurak bilan tuxumni yorishi va u yutgan narsalarning chiqishi) qayta dunyoga kelishiga imkon beradi.

“Tuxumboy bilan Buyrakboy” ertagi – Dunyo tuxumi haqidagi mifning o‘zbekcha mumtoz talqini hisoblanadi. Jami tiriklikning moddiy ibtidosi tuxum – urug‘ ekanligini ertak timsoliy tarzda tadrijiy bosqichlari bilan ko‘rsatmoqda. Ertakda Buyrakboyni Tuxumboyning kurashib yengishida tabiiy mantiq bor. Chunki, buyrak – et. Har qanday et tursa buziladi, ko‘milsa chiriydi. Hech qachon unmaydi, o‘smaydi. Urug‘ yerga tushsa unadi, o‘sadi, yana urug‘larga aylanadi. “Tuxumboy bilan Buyrakboy” ertagining timsoliy mazmuni ramziy obrazlar ifodalagan ma’no zanjiridan kelib chiqmoqda. Ya’ni, “Bor tiriklik urug‘da “buyrak” bo‘lib uxlaydi, “ona”(yerdan boshlab urug‘ unuvchi barcha shakllar...) botiniga o‘tib, quvvat olib unadi, kamol topadi va yana uruqqa qaytdi”, deb anglash mumkin. Ushbu mazmun tom ma’noda bilim, xalqona falsafiy xulosadir va undan ertakning boshqa semantik sathlariga chiqish mumkin. Ertak qurilmasidan ruhiy-ma’naviy sathga o‘tilsa, insonning kamolat bosqichlari ham urug‘ – turli holat, kechinmalar, ko‘nikma va qoliplar doirasini yorib yangi mazmundagi voqelikka o‘tish baraborida so‘ngi manzilga yetgungacha davom etishini anglatadi.

“Tuxumboy bilan Buyrakboy” ertagida yana bir muhim detal bor. Bu Tuxumboy va Buyrakboyning maqsadi – ularning yantoq chopishga chiqqanligida ramziy tasvir topgan. Tuxumboy bilan Buyrakboy nega aynan yantoq chopishga chiqdi? Bug‘doy ekishga, o‘rishga yoki qovun uzishga emas? Nima sababdan xalq boshqa o‘simliklar orasidan aynan yantoqni tanladi? Folklorda tasodifan tanlash yo‘q. Obrazning bobolarga tanish ma’nosi avlodlarga anglamsiz qolishi mumkin, lekin an’ananing kuchi uni boshqasiga almashtirishga yo‘l bermaydi. Ertakning timsoliy mazmuni va mif mantig‘i yantoq obrazi Hayot daraxtining ramzi ekanligini anglatmoqda. Avvalo, yantoqning shakli xalq amaliy san’atidagi hayot daraxtiga uyg‘unligi, uning ko‘p yillik o‘simlik ekanligi, tomirining yer qa’riga chuqur ketishi, har qanday qiyin sharotga ham chidamliligi ayni ma’noni olgan. Ushbu asos esa Tuxum (urug‘)ning Buyrak (tirik mavjudot) sifatida Hayot daraxti shox butoqlarida bardavomligi, kamol topishi uzluksiz, davriylik zanjirida, tafakkur maqomlari bosqichlarida kechadi deb qaralganligi, anglanganligini ma’lum qiladi. Hayot daraxtining har bir shox butoqlaridagi mevada tuxum – jonlar bor. Ular yerga tushib unadi, o‘sadi, meva tugib uruqqa aylanadi. Shu xil uzluksiz jarayon davom etaveradi.

Xulosa. Koinot, osmon yoritqichlari, yer va hayotning paydo bo‘lishi, tiriklik, borliqning boshi, yashash tartibi, intihosi haqidagi mifologik tasavvurlar barcha turkiy xalqlarda turli ko‘rinishlarda, folklorning barcha janrlari mag‘zida ham mavjud. Biz yuqorida ko‘rib chiqqan mifologik afsona va aytimlarning variant va versiyaviy shakllarini boshqa qardosh turkiy xalqlar folklorida ham kuzatamiz. Birgina misol Yetagan (Yetti qaroqchi) yulduzining paydo bo‘lishi haqida mifni “Maaday – Qara” eposida bosh qahramon hayoti bilan bog‘liq talqini bor (Maaday – Kara 1973:246–247). Bu xil turli talqinlarni jamlab, umumlashtirib yagona xulosalar chiqarishning vaqti yetdi. Birinchi galda yulduzlarning umumiy va xususiy nomlanishi va ular bilan bog‘lik tasavvurlar tizimi jamlanishi, ilmiy bahosini olishi lozim. Ayni yo‘nalishdagi tadqiqotlarni yaratish, mavjud materallari bir joyga yig‘ish talabi kun tartibida dolzarb masala bo‘lib turibdi. Kelajakda amalga oshishi shart bo‘lgan yumushlardan birinchisi bu masalani kelishilgan holda, maxsus reja asosida, mavjud mutaxassislarni bir joyga yig‘ib amalga oshirish hisoblanadi. Ana shunda turkiy mifologiya, undagi syujetlar, obrazlar tizimi haqida ochiq oydin so‘zlash imkoni paydo bo‘ladi.

Muallif: Shomirza Turdimov