QARDOSH XALQLAR ALLASI

O‘zbek xalq og‘zaki ijodi o‘zining rang-barangligi va boyligi bilan ajralib turadi. Bu ijodning ajralmas qismlaridan biri bo‘lmish “alla” janri, ko‘pincha bolalar va oila a‘zolari o‘rtasida ishlatiladi. Alla-o‘zbek xalqining qadimiy, lekin hozirgi kunda ham katta ahamiyatga ega bo‘lgan an'analari va madaniyatining yorqin namunasidir. U nafaqat o‘zgacha ohang, balki o‘zgacha hissiyotni ham ifodalaydi. Alla bolalarga tinchlik, quvonch, baxt va ba'zan nostalji his-tuyg‘ularini yetkazib, ular bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy vazifalarni bajaradi. Alla o‘zining oddiy va o‘zgacha melodik tuzilishi bilan nafaqat bolalar, balki katta yoshdagi odamlar uchun ham alohida ahamiyatga ega. Unga xos bo‘lgan qo‘shiqlik va ritm uning nafaqat tinglovchilarni tinchlantirish, balki ular bilan muloqot o‘rnatishdagi o‘rni katta. Alla, odatda, bola tarbiyasida muhim vosita sifatida ishlatiladi. Ayniqsa, ona tomonidan bolaga aytilgan alla, uning psixologik rivojlanishida, hissiy holatini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Alla bolani tinchlantiradi, uni o‘rgatadi va hayotga bo‘lgan sevgi hamda qiziqishni uyg‘otadi.

Alla o‘zbek xalqi madaniyatida mustahkam o‘rin tutgan an’anaviy janr bo‘lishiga qaramay, zamonaviy dunyoda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Bugungi kunda, ayniqsa, turli xil madaniy ta’sirlar bilan ham alla janriga yangi o‘zgartirishlar kiritilmoqda. Alla janrining strukturasi bir necha asosiy elementlardan iborat bo‘ladi: ohang, ritm, va matn turi. Har bir element alla janrining xususiyatlarini belgilaydi va uning yetkazmoqchi bo‘lgan hissiyotlarini yanada kuchaytiradi. Endi, bu elementlarni bir misolda ko‘rib chiqaylik.

Ko‘rar ko‘zim, alla-yo.

Suyar so‘zim, alla-yo,

Alla, bolam, alla-yo.

Shirin jonim, alla-yo,

Issiq nonim, alla-yo.

Alla, bolam, alla-yo, alla,

Do‘mboqqinam, alla-yo, alla.

Alla o‘ziga xos melodik ohangga ega bo‘lib, ko‘pincha baland va tinchlantiruvchi tonlarda aytiladi. Bu misolda ham, ohang bolani tinchlantirishi uchun muloyim va iliq bo‘lishi kerak. Alla ko‘pincha o‘zgacha bir so‘zlash uslubi bilan tinglovchining ruhiy holatiga mos ravishda sozlanadi. Boshqacha aytganda, alla aytilayotgan ohang muhim ahamiyatga ega, chunki u bola uchun tinchlik, xavfsizlik hissini yaratadi. Alla janrida ritm ko‘pincha sillabik bo‘lib, tekis va tez-tez takrorlanadigan bo‘ladi. Bu misolda ham, ritmning o‘zi bola uchun soddalikni, tushunishni osonlashtiradi. Alla ritmi quyidagi tartibda bo‘lishi mumkin: “Ko‘-rar/ ko‘-zim/ al-la-yo, su-yar/ so‘-zim al-la-yo/...” Bu bo‘limli va tugallangan ritmik tuzilma o‘z navbatida bolani tinchlantirib, xotirjamlikni yaratadi. Alla matni, odatda, oddiy va aniq bo‘ladi, unda murakkab jumlalar ishlatilmaydi. Matnda ko‘pincha simmetrik tuzilmalar va takroriy so‘zlar ishlatiladi. Misolda esa, “ko‘zim” va “so‘zim” kabi bir-biriga ohang jihatidan yaqin so‘zlar takrorlanadi, bu esa alla matnini xotirjam qilish uchun juda mos keladi. Matnda bolalarga tushunarli bo‘lishi uchun oddiy so‘zlar ishlatiladi, va har bir qator bolaga bir xil fikrni tushuntirishga yordam beradi. Alla janrining strukturasi oddiy, lekin chuqur psixologik ta'sir ko‘rsatadi. Ohang, ritm va matn turi bolani tinchlantirish, unga xotirjamlik va yaxshilik hissini berish uchun moslashtirilgan. Bu elementlar birgalikda nafaqat bola uchun foydali, balki alla aytilayotgan sharoitda katta ijtimoiy va tarbiyaviy rol o‘ynaydi.

Alla janrining adabiyotda ifodasi, ko‘pincha poetik va prozatik asarlarda ko‘rinadi. Alla adabiyotda ko‘pincha yuksak ma’naviyat, ilohiylik, tasavvufiy holatlar va ruhiy yo‘l izlanishlarini ifodalashda ishlatiladi. Xususan, diniy va tasavvufiy adabiyotlarda Alla, ilohiy birligi, insonning ruhiy o‘sishi, Yaratganga bo‘lgan muhabbat va itoat ifodasi sifatida paydo bo‘ladi.

O‘zbek folklorida Alla tasavvufiy va diniy afsonalarda va dostonlarda ko'pincha muhabbat, jahonning yaratuvchisi sifatida keltiriladi. O'zbek xalq dostonlari, ayniqsa, “Alpomish” kabi asarlarda, yuksak axloqiy va diniy qadriyatlar orqali Alla tasvirlanadi. Alpomishning yurtini va oilasini himoya qilishda, tug'ishgan va ma'naviy kuchi bilan Alla yordam beradi. Alla janrining adabiyot va folklorda ifodalanishi ko'pincha tasavvufiy nuqtai nazar bilan bog'liq. Tasavvufiy adabiyotda, shuningdek, turli folklor asarlarida ham, Alla “haqiqiy manba”, “haqiqiy muhabbat”, “haqiqiy ma'naviyat” sifatida tasvirlanadi. Tasavvufiy adabiyotda bu janr, insonning Yaratganga bo‘lgan sevgi va itoatini ifodalashda, ma’naviy va diniy mukammallikka erishish yo‘lida muhim rol o‘ynaydi.

Hindistonning sufiy adabiyotida, masalan, “Alla” bir ruhiy o‘zgarish, ilohiy ma’naviyatga intilishning yuksak poydevori sifatida qaraladi. Rumiyning “Masnaviy” asarida ham, Alla janri o'zining muhabbat va tasavvufiy ma’nosi bilan keng tarqalgan. Rumiyning fikriga ko‘ra, insonning haqiqatni topishi uchun Alla bilan to‘liq birlashishi zarurdir. Rumiyning she’riyatida Alla har doim ruhiy erkinlik, ichki tinchlik va huzurning ramzi sifatida tasvirlanadi. Adabiyot va folklorda Alla janri o‘zining mistik va diniy mohiyati bilan keng tarqalgan. Bu janr inson qalbini ilohiy ma'naviyat bilan birlashtirishga, ruhiy o‘zgarishlarni ifodalashga qaratilgan. Alla janrining adabiyot va folklordagi ifodasi, nafaqat diniy mavzularni yoritadi, balki insonning ichki dunyosidagi yuksak ma’naviyatga intilish jarayonlarini ham aks ettiradi. Shuningdek, ilmiy tahlil va sharhlar orqali, Alla janrining adabiyotdagi va folklordagi o‘rni va ahamiyati yanada chuqurroq o‘rganilmoqda.

Har bir xalqning alla qo‘shiqlari o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ular nafaqat bolaning tinchlanishiga yordam beradi, balki milliy qadriyatlarni va urf-odatlarni avloddan-avlodga yetkazishning vositasi sifatida xizmat qiladi. O‘zbek xalqining alla qo‘shiqlari o‘zining boy ma'naviy mazmuni va ona va bola o‘rtasidagi iliq aloqani ifodalovchi unsurlari bilan ajralib turadi. O‘zbek allalarida, ko‘pincha, bolaning kelajagi uchun yaxshi niyatlar, farovonlik va baxt tilanadi. Beshik qo‘shiqlarida bolaning tinch uxlashi uchun ona va bola o‘rtasidagi mehrni ifodalovchi so‘zlar ishlatiladi. O‘zbek xalqining allalarida diniy va ma'naviy mazmunlar ham mavjud bo‘lib, ular bolaga yaxshilik va farovonlikni tilash bilan birga, diniy qadriyatlarni singdirish vazifasini ham bajaradi.

Alla, alla, bolajonim,

Alla aytaman senga,

Yaxshi bo‘l, baxtli bo‘l,

Kelajakda muvaffaqiyatli bo‘l.

Turk allalari ham o‘ziga xos tarzda ijro etiladi. Ular, ko‘pincha, bolaning uyqu holatini tinchlantirish, unga yaxshi orzular tilash va farovonlikni ifodalash uchun ishlatiladi. Turk allalarida ko‘pincha shirin va yumshoq so‘zlar bilan bola tinchlantiriladi. Turkiyada, ayniqsa, allalar ona va bola o‘rtasidagi hissiy aloqani mustahkamlash va bolaga tinchlikni ta'minlashda ahamiyatlidir.

Dünyalar senin olsun,

Iyi uykular, küçük,

Rüyaların güzel olsun,

Uyanma hiç üzülüp.

Rus allalari yoki ninni qo‘shiqlari, umuman olganda, bolani tinchlantirish va unga yaxshi orzularni tilash uchun aytiladi. Bu qo‘shiqlar rus xalqining tarixiy tajribasini aks ettiruvchi, shuningdek, bolalar uchun an'anaviy va iliq so‘zlar bilan boyitilgan. Rus allalarida ko‘pincha tabiat elementlari, masalan, yulduzlar, tinchlik va farovonlik tasvirlanadi.

Спи, мой мальчик, спи,

Пусть тебя обнимет ночь,

Скоро ты проснёшься —

Тебя ждёт светлый день!

O‘zbek folklori, uning boy va xilma-xil janrlari bilan, xalqimizning tarixiy va madaniy merosini shakllantiruvchi muhim omillardan biridir. Shulardan biri bo‘lgan alla janri, o'zining musiqiy tuzilishi, ijro usullari va she’riyati bilan nafaqat o‘zbek xalqining, balki butun turkiy dunyoning ajralmas qismidir. Biroq, bugungi kunda alla janrining milliy xususiyatlarini saqlash va rivojlantirish masalasi dolzarb ahamiyatga ega. Alla ijrochilari o‘ziga xos san’atkorlardir. Ularning ijodi va uslublari xalqimizning musiqiy madaniyatini aks ettiradi. Shu bois, alla ijrochilari haqida ilmiy tadqiqotlar olib borish, ularning ijodiy faoliyatini o‘rganish va arxivlashtirish zarur. Bunday tadqiqotlar nafaqat folklorshunoslik sohasiga hissa qo'shadi, balki alla janrining o‘ziga xos xususiyatlarini kelajak avlodlarga yetkazish imkonini yaratadi. Alla ijrochilarining hayoti, ijodiy faoliyati va musiqiy uslublarini saqlab qolish uchun ilmiy to‘plamlar va arxivlar tashkil etish lozim. Alla janrining milliyligini saqlab qolishning muhim yo‘li, uni yangi avlodga o‘rgatish va ommalashtirishdir. Yoshlar o‘rtasida alla ijrochiligini targ‘ib qilish va o‘rgatish orqali, bu musiqiy an’anani kelajakda ham davom ettirish mumkin. Maktablarda, musiqa va madaniyat markazlarida, xususan, yosh ijrochilarni tayyorlaydigan o'quv yurtlarida alla san'ati bo'yicha maxsus darslar tashkil etish muhimdir. Yoshlar orasida alla ijrochiligiga qiziqish uyg'otish, ularni bu san’at bilan tanishtirish orqali milliy merosni saqlashda muhim qadam qo‘yiladi. Alla janrini milliyligini saqlab qolish uchun uning ijro usulini zamonaviy texnologiyalar va ijodiy yondashuvlar bilan uyg'unlashtirish zarur. Yangi texnologiyalar yordamida alla musiqasini qayta ishlash, uni zamonaviy musiqiy janrlar bilan birlashtirish orqali, unga yangi hayot berish mumkin. Masalan, elektron musiqa, hip-hop yoki pop musiqasi bilan alla musiqasini aralashtirish, uning kengroq auditoriya tomonidan qabul qilinishiga yordam beradi. Shu bilan birga, alla janrining an’anaviy xususiyatlarini saqlash muhimdir. Bunday integratsiya, xalq musiqa merosini zamon talablariga mos ravishda saqlab qolishning samarali yo'lidir. Alla ijrochilari va folklor san’ati tarafdorlari uchun festivallar va musiqiy tanlovlar tashkil etish, milliy merosni saqlashda muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston miqyosida bo'ladigan festivallarda alla janrining eng yaxshi ijrochilari ishtirok etib, o‘z ijodini namoyish etishlari mumkin. Shu tarzda, alla ijrochilari o‘rtasida raqobat ruhini oshirish va san’atning sifatini yaxshilash mumkin. Bunday festivallar, shuningdek, xalqaro miqyosda o‘zbek folklorining tanilishiga va allaning global maydonda tarqalishiga hissa qo‘shadi. O‘zbekiston tashqarisida o‘zbek alla ijrochilarining faoliyatini targ‘ib qilish va ularni xalqaro maydonga chiqarish, alla janrining global miqyosda tanilishi uchun muhim ahamiyatga ega. Xalqaro san’at festivallarida ishtirok etish, o‘zbek alla ijrochilarining san’ati va madaniyatini dunyo bo‘ylab tarqatishga yordam beradi. Shu tarzda, o‘zbek xalq musiqasining boy merosi nafaqat mamlakat ichida, balki xalqaro miqyosda ham keng tarqaladi.O'zbek alla janrining milliyligini saqlab qolish va rivojlantirish uchun ko‘plab amaliy chora-tadbirlar talab etiladi. Yoshlar o‘rtasida alla san’atini ommalashtirish, an’anaviy musiqiy asboblarni saqlash va rivojlantirish, zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish, ilmiy tadqiqotlar olib borish va xalqaro miqyosda namoyish etish kabi takliflar orqali alla janri o‘zining milliyligini saqlab qolishi va yangi avlodga yetib borishi mumkin. Shu bilan birga, alla janri o‘zining boy tarixiy, musiqiy va madaniy ahamiyatini saqlab, O‘zbekistonning folklor merosining ajralmas qismiga aylanishda davom etadi.

Muallif: Roziqova Nigora Abdusattorovna