SUYUNCHI, BESHIKKERTI ETNOGRAFIZMLARNING LINGVOKULTUROLOGIK TAHLILI

Har bir xalqning madaniyatidagi mental jihatlar tarixiy taraqqiyoti davomida shakllanishi tabiiy. Milliy qadriyatlar, millatga xos belgi va xususiyatlar uning tilida, aniqrog‘i, etnografizmlarida saqlanganligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Etnografizmlar va ularning ilmiy-nazariy qirralarini o‘rganish, monografik tarzda tadqiq qilish milliy urf-odat, an’ana va qadriyatlarni asrab-avaylab, kelajak vorislariga etkazishda tarixiy ahamiyatga ega.

Etnografizmlarni o‘rganish tilshunoslik, etnografiya, folklorshunoslik, arxeologiya va madaniyatshunoslik fanlari hamkorligida amalga oshirilgandagina kutilgan natijalarga to‘laqonli erishiladi.

Keyingi yillarda o‘zbek tili etnografizmlari turli jihatdan (folklor yo‘nalishida [1,2,3,4,5,6], tilshunoslik nuqtai nazaridan [7,8,9,10], tarjimashunoslik jihatidan [11]), xususan, lingvokulturologik aspektda [12] keng o‘rganilmoqda.

Ushbu maqolamizda asosiy e’tiborni «Alpomish» dostoni misolida etnografizmlarning lingvokulturologik tadqiqiga qaratamiz.

Dostonda millatimizning ming yillik madaniyati tarixidan xabar beruvchi qadriyatlar jamlanganki, ularni lingvokulturologik yondashuv asosida o‘rganish hali ochilmagan nuqtalarni topish imkonini beradi. Folklorshunos olim M.Jo‘rayev «Alpomish» dostonini o‘zbek xalqining ko‘hna marosimlari, urf-odatlari va tabularining qomusi» deb atab [13, 137], bu birliklarni o‘rganish maxsus tadqiqotlarni talab etishini ta’kidlaydi. Shu o‘rinda B.O‘rinboyevning dostondagi etnografizmlarga bag‘ishlangan ishi diqqatga sazovor [14, 52]. Etnografizmlarning lingvokulturologik tomonlariga e’tibor qaratish, til va madaniyat uyg‘unligida tekshirish xalq madaniyatining asl mohiyatini ochish imkonini beradi.

M.Jo‘rayev dostonda uchrovchi marosimlar nomlarini qo‘llanilishiga ko‘ra maishiy turmushda o‘z ijro o‘rniga ega bo‘lib, eposda ham badiiy aks etgan va maishiy turmushda ijro o‘rni unutilib, badiiy holatga ko‘chgan marosimlar sifatida o‘rganish kerakligini yozadi [13, 138]. Qiziqarli tomoni shundaki, dostondagi ko‘pgina etnografizmlar hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Biz o‘rganayotgan doston variantlarida suyunchi, beshikkerti (beshkirti, baxshanda), to‘qqiz tovoq, qiz opqochdi, qiz so‘ylatar, vakil, kampir o‘ldi, it irillar, kuyov uloq, irga ko‘rsatdi, baqan tashlamoq kabi etnografizmlar uchraydi. Quyida ba’zilari haqida o‘z qarashlarimizni bayon etamiz.

Turkiy xalqlarning ko‘pchiligida suyunchi bilan bog‘liq an’analar uchraydi. Tadqiqotlarda qozoq, qoraqalpoq, o‘zbek xalqlarining barchasida ham suyunchining miqdori kattaligi, ular quvonchdan molini ayashmaganligi aytib o‘tiladi [12, 12]. Dostonning Bekmurod Jo‘raboy o‘g‘li variantida farzandli bo‘lgan Boybo‘ri va Boysarining xursandchiligi quyidagicha ifodalanadi: «...Ular suyunganidan bir-biriga suyunchixo‘r yuborib, suyunchiga kelgan kishiga ot va tuyalar berib, besh kundan beshik to‘yi qildi» [15, 16]. Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li variantida esa yaxshi tush ta’biri uchun ham suyunchi sifatida tilla berilganligi aytib o‘tiladi: «Tushin aytib suyunchini so‘radi // Suyunchiga Barchin tilla beradi» [16, 133].

Suyunchi leksemasi, avvalo, kishida milliy va madaniy qadriyat sifatida tasavvur uyg‘otadi, u orqali «saxiy», «mehmondo‘st», «mard», «o‘z xursandchiligini baham ko‘ruvchi» kabi milliy-madaniy semalar yuzaga chiqadi. Farzandning bo‘yda bo‘lishi, uzoq kutilgan farzand tug‘ilishi xabarini etkazish, yaxshi tush ko‘rganligi uchun suyunchi olish, uzoq kutilgan inson haqidagi xabarni ulashish, muhim xushxabarni baham ko‘rish kabilar suyunchi etnografizmi bilan bevosita assosiasiyaga kirishadi.

Mazkur holat xalq madaniyatida suyunchi etnografizmining chuqur ildiz otganligini ko‘rsatadi. Har qanday quvonchli xabar uchun suyunchi so‘rash va olish o‘zbek milliy madaniyatining belgisi sifatida tushunilishi mumkin. Variantlardagi qaydlardan anglashiladiki, suyunchi ikki holatda namoyon bo‘ladi: birinchi holatda so‘zlovchi tinglovchiga yaxshi xabarni etkazadi, lekin undan biror narsa kutmaydi. Bunda suyunchi so‘ragan kishiga hech narsa berilmaydi. Bu holat Egamberdi baxshi kuylagan doston variantida sezilib turadi. Ikkinchi holatda suyunchi so‘rovchi kutilayotgan muhim xabarni etkazganligi uchun tinglovchidan nimadir umid qiladi. Bu holatning ifodasi Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li va Bekmurod Jo‘raboy o‘g‘li kuylagan doston variantlarida kuzatiladi. Umuman olganda, har uchala baxshi kuylagan doston variantida ham suyunchining quvonchli xabar etkazishi aytilgan. Shuningdek, Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li kuylagan variantda yomon, shum xabarni, ya’ni Surxayil kampir Qalmoqshohga qizi Tovkaning Alpomish bilan zindondagi yashirincha uchrashuvini kinoya qilib «Kuyovlisan, shohim, bergin suyunchi» tarzda etkazadi. Muallif bu o‘rinda, suyunchi etnografizmidan shohning boshiga tushishi kutilayotgan sharmandalikdan Surxayil kampirning xursandligini ko‘rsatish maqsadida foydalangan.

Turkiy xalqlarda, jumladan, o‘zbek, qirg‘iz, qozoq, turkmanlarda, shuningdek, tojik xalqida bolani beshikdaligidayoq yaqin do‘sti, qarindoshi, qo‘ni-qo‘shni yoki yaqin kishisining farzandiga unashtirib qo‘yish odati mavjud bo‘lib beshikkerti deb ataladi. Bu etnografizmning nomlanishi beshikka belgi qo‘yish bilan bog‘liq. Beshikkerti qilish odati va u bilan bog‘liq marosimlar bugungi kungacha saqlanib qolgan.

Doston variantlarini bir-biriga bog‘lab turadigan jihatlardan biri Alpomish va Barchinning yoshligidan unashtirib qo‘yilishidir. Har uch variantda ham bu odat mavjud bo‘lsa-da, nomlanish varianti har xil. Bu etnografizm Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li variantida beshkirti tarzida uchrasa, Egamberdi Ollomurod o‘g‘li variantida esa baxshanda shaklida qo‘llanilgan. «Baxshanda» leksemasi fors-tojik tilidan o‘zlashgan bo‘lib, kimgadir baxshida qilish tarzida tushuniladi. «Shunda katta-kichiklar bilan kengashmay: «Barchin bilan kengashay, Barchinning baxshandasi bor, ixtiyori o‘zida, o‘zining royi bo‘lsa, mayli», – deb va’da berdim [17, 264]. Ikki variantdagi etnografizmlar ikki nomda bo‘lsa-da, ularning asosi bir xil, ya’ni bolalar chaqaloqligida unashtirib qo‘yilgan. Biroq keyingi Bekmurod Jo‘raboy o‘g‘li variantida bolalar tug‘ilmasdanoq bir-birlariga atab qo‘yilgan. «Mening qizimning boshi bo‘sh emas. Hali bolam yo‘q vaqtida Boybo‘ribiy bolasiga aytdirib qo‘yganmiz» [15, 18]. Bolalarni tug‘ilmasidanoq unashtirib qo‘yish odati lug‘atlarda belquda deb izohlangan [18, 15]. Dostonning qoraqalpoq variantini o‘rgangan T.Esbergenova bir maqolasida tug‘ilmagan farzandlarni nikohlash «oqlay quda» deb nomlanganligini keltiradi [19, 48]. Umuman olganda, uchala holatda qo‘llanilgan etnografizmlar oldindan quda-anda bo‘lishni ifodalaydi. Bu orqali millatning bir-biriga bo‘lgan ishonchi, sadoqati, mehr-oqibati, do‘stlik, qarindoshlik, qo‘ni-qo‘shnichilik aloqalarini mustahkamlashga bo‘lgan ishtiyoqi yaqqol seziladi.

Dostonda bir xalq misolida ko‘plab etnografizmlar jamlangan. Bu etnografizmlar nafaqat o‘zbek millatining, balki qardosh xalqlarning ham mushtarak urf-odatlari bo‘lishi tabiiy. Chunki qadimdan ham qo‘shni davlatlar bilan quda-andachilik, qarindosh-urug‘chilik an’analari saqlangan. Faqatgina bunday etnografizmlarning nomlanishi hamda o‘tkazilishi bilan bog‘liq farqlar uchrashi mumkin. Etnografizmlarda xalqning milliy qadriyatlari, urf-odat va marosimlari, milliy tili, milliy xarakteri, mentaliteti, bir so‘z bilan aytganda, xalq madaniyati to‘laqonli aks etadi. Shuning bilan birgalikda, millat madaniyati etnografizmlar orqali avloddan-avlodga meros sifatida o‘tib keladi. Xalq madaniyatini etnografizmlar orqali o‘rganish esa o‘sha xalq haqida to‘g‘ri xulosalar chiqarishga asos bo‘ladi.

Muallif: Dilmurod Ahmadaliyevich Ashurov